Prawo osobowe

Persona

• ten, kto może być podmiotem stosunków prawnych

• osoby fizyczne

• osoby prawne

Od momentu urodzenia do śmierci

• skutki prawne wywoływało tylko urodzenie się dziecka żywego

Tylko dla obywateli

• wolnych

• rzymskich

• sui iuris

Nasciturus

• nie był uważany za odrębną osobę

• możliwość uzyskania korzyści majątkowych (aktywa i pasywa)

• “dziecko poczęte uważa się za narodzone, ilekroć chodzi o jego korzyści”

• kurator dla dziecka nienarodzonego - curator ventris

• zdolność do tego aby być podmiotem praw i obowiązków

• zależna od status - caput

  • status libertatis

  • status civitatis

  • status familae

• zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych kształtować sytuację prawną własną lub innych osób

• zależna od

  • płci

  • wieku

  • stanu umysłu

Liberi

• wolnourodzeni - ingenui

• wyzwoleńcy - libertini

Existimatio

Infamia

• przez popełnienie hańbiącego czynu

• przez zasądzenie w powództwie zniesławiającym (zasądzony doznawał ograniczeń w prawie publicznym, procesie cywilnym, prawie familijnym, spadkowym)

  • infamia immediata – infamia bezpośrednia

  • infamia mediata – infamia pośrednia

• ujma w czci obywatelskiej

• zasądzana według swobodnej oceny sędziego

• śmiercią cywilna - niewola

• sprzedażą trans Tiberim - w ręce nieprzyjaciela

• Aquae et ignis interdicto - wyganie

• najwyższy stopień umniejszenia osobowości

• utrata wolności, praw osobistych, majątkowych

• długi wygasały

• pretor udzielał skargi przeciwko tym, co do kogo majątek przechodził (actio utilis) i w razie odmowy właścicieli majątku pretor wprowadzał je w posiadanie, aby sprzedały ten majątek (ius honorarium)

• utrata obywatelstwa, majątku

• ochrona długów jak w capitis deminutio maxima

• wolność pozostaje

• zmiana stanowiska w rodzinie

• osoba sui iuris -> alieni iuris

• persona alieni iuris przechodzi spod władzy jednego pater familias do władzy drugiego

• Ius postlimini

  • “prawo powrotu“ do poprzedniego miejsca zamieszkania i do poprzedniej sytuacji prawnej

  • utrzymanie ciągłości władzy ojcowskiej, praw majątkowych, opieki

  • gasło jedynie małżeństwo i posiadanie

• Fictio legis Corneliae

  • śmierć nastąpiła w chwili popadnięcia w niewole

  • utrzymanie w mocy testamentu zmarłego

  • dziedzicznie po nim jak po człowieku wolnym

Servus derelictus

• rzecz niczyja servus nullius

• podlegał zawłaszczeniu przez każdą osobę wolną

• jeńcy wojenni

• dzieci urodzone w niewoli - stan dziedziczny

  • płód niewolnicy (partus ancilae) przypadał właścicielowi niewolnicy i powiększał jego majątek

niewolnik -> servus, mancipium, homo

niewolnica -> ancilla

właściciel niewolnika to jego pan -> dominus

władza nad niewolnikiem -> potestas

• władza życia i śmierci wobec niewolnika (ius vitae necisque)

• związki między niewolnikami - contubernium

• nie miał zdolności prawnej, ale mógł nabywać na korzyść pana

  • narzędzie mówione - (instrumentum vocale)

• zobowiązania niewolników nie obowiązywały panów

• właściciel odpowiadał za przestępstwa niewolnika - odpowiedzialność noksalna

• zobowiązania zawarte przez niewolników nie obowiązywały nikogo - zobowiązania niezaskarżalne (obligatio naturalis)

Zespół wartości majątkowych, który właściciel powierzał niewolnikowi w zarząd, sam zachowując sobie prawo własności i możliwość każdoczesnej likwidacji (ademptio peculii)

• niewolnicy uczestniczyli w obrocie gospodarczym

• zadania gospodarcze wyznaczone przez panów (servi peculiosi)

• niewolnicy znajdujący się w pecullium (servi vicarii)

• niewolnicy uzyskali w rzeczywistości pewne elementy zdolności prawnej

• w granicach wartości peculium, które było częścią majątku

• skargą było actio de peculio (odpowiedzialność ograniczona)

• granicą odpowiedzialności była wartość peculium

W sytuacjach granicznych pomiędzy niewolą a wolnością rozstrzyga się na rzecz wolności

• na mocy przepisu państwowego

  • w razie powołania do służby wojskowej

  • w nagrodę za wykrycie spisku

• dobrowolne wyzwolenie przez właściciela

1. według ius civile

• manumissio vindicta

  • przez właściciela przed organem władzy państwowej

  • ̨przez pozorny proces o wolność (in iure cessio)

• manumissio censu - wpis na listę obywateli

• manumissio testamento - nadanie wolności w testamencie

  • manumissio testamento directa - zarządzenie wyzwolenia w testamencie

  • manumissio testamento fideicommisaria - testator pozostawił wyzwolenie niewolnika dziedzicowi lub zapisobiorcy

• manumissio in ecclesia - przed biskupem i zebraną gminą wyznaniową

1. według prawa pretorskiego - faktycznie nadal niewolnik (in libertate esse)

• manumissio inter amicos

• manumissio per epistulam

• manumissio per mensam

  • upośledzone stanowisko Latynów, zwanych odtąd „Latynami juniańskimi” (Latini Iuniani).

• Lex Fufuia Caninia - ograniczenia liczbowe

• Lex Aelia Sentia - ograniczenia merytoryczne

Libertus, Libertinus

• nie mieli ius honorum (sfera prawa publicznego)

• ius patronatus (sfera prawa prywatnego)

  • obowiązek uszanowania, a nawet posłuszeństwa (reverentia, obsequium)

  • patron posiadał prawo do dziedziczenia po wyzwoleńcu

• osoby wykupione z niewoli nieprzyjacielskiej

• dłużnicy poddani egzekucji osobistej

• personae in mancipio

  • dzieci sprzedane przez swoich ojców osobom postronnym, ale tylko na terenie państwa, w specyficzny stan zależności

  • zachowywał swoje prawa publiczne i środki ochrony swej godności osobistej

  • zależność okresowa

  • oddawano dziecko, które wyrządziło szkodę, w trybie odpowiedzialności noksalnej

  • sprzedaż pozorna (dicis gratia), potrzebna do przeprowadzenia adopcji lub emancypacji dziecka.

• coloni

  • drobni dzierżawcy gruntów rolnych, początkowo wolni, ale w okresie dominatu trwale przytwierdzeni do ziemi

  • uzależnieni od właścicieli gruntów - kredyty, zaległóści w czynszu

  • dziedzicznie przytwierdzeni do ziemi (stali się servi terrae ipsius)

• Obywatele rzymscy (cives Romani)

• Latynowie (Latini)

• Cudzoziemcy (peregrini)

• ius conubii - związki małżeńskie

• ius commerci - akty prawne

• legis actio - występowanie przed sądem celem dochodzenia swoich roszczeń

• ius suffragi - głosowanie na zgromadzeniach ludowych

• ius honorum - piastowanie urzędów

• służba wojskowa w legionach

• noszenie nazwiska rzymskiego

• stawali się obywatelami przez samo osiedlenie się w Rzymie (ius migrandi)

• mogli zawierać związki małżeńskie z Rzymianami (conubium)

• mogli brać udział w czynnościach prawnych dostępnych dla obywateli (commercium)

• mogli korzystać z urządzeń rzymskiego prawa spadkowego (testamenti factio)

• dawni i właściwi Latynowie (Latini veteres)

• nowa kategoria -> mieszkańcy kolonii latyńskich (Latini coloniari)

  • nie mogli tak łatwo nabyć obywatelstwa rzymskiego

  • nie mieli też conubium z Rzymianami

• Latynowie juniańscy - stworzona przez lex Iunia Norbana z wyzwoleńców prawa pretorskiego

• peregrini certae civitatis

  • narzucano tylko określone obowiązki polityczne, ale pozostawiano nietkniętą ich organizację lokalną

  • nie mieli w Rzymie praw politycznych ani też dostępu do rzymskiego prawa prywatnego

• peregrini dediticii

• podstawa ustroju rzymskiego

• podstawa do zdolności prawnej

• decydowała o sytuacji prawnej i zdolności prawnej jednostki

  • związek osób wolnych

  • zwierzchnik i osoby podległe jego władzy

  • familia wszystkich agnatów

• organizm monokratyczny i patriarchalny - pater familias

• pod jego władzę wchodziło się przez urodzenie w prawnie uznanym małżeństwie lub akt prawny

  • conventio in manum

  • adrogatio

  • adoptio

• o przynależności do familii decydował węzeł prawny (podległość władzy)

• wyzwolenie spod tej władzy (emancipatio) oznaczało definitywne zerwanie węzła agnacyjnego

• pokrewieństwo naturalne, idące poprzez rzeczywiste więzy krwi

• nabyła coraz silniejszy charakter węzła prawnego łącząc z nią określone prawa i obowiązki – spadkowe, opiekuńcze, alimentacyjne

• krewni wstępni - (ascendenci)

• krewni zstępni - (descendenci)

• sui iuris

  • osoby niepodlegające władzy familijnej

  • dojrzali mężczyźni (zwierzchnicy familii)

  • kobiety nie mające zwierzchnika familijnego i nie pozostające w małżeństwie cum manu

  • osoby, które z różnych przyczyn nie weszły do familii agnacyjnej

• alieni iuris - zwierzchnicy

  • dojrzały syn pozostający pod władzą ojcowską (filius familias)

    • bierna czynność majątkowa - podmiotowość bierna

    • mógł być podmiotem zobowiązań ważnych według ius civile

    • miał zdolność procesowa

Mogli być właścicielami rzeczy, wierzycielami czy dłużnikami w stosunkach obligacyjnych

Ze względu na podległość (nie mogli mieć nic własnego – pozbawieni zdolności majątkowej)

• związki osób

  • korporacje (universitates)

  • gminy (sodalitates)

  • stowarzyszenia (muncipia)

• masy majątkowe

  • fundacje

Do swojego zaistnienia wymagała co najmniej trzech osób fizycznych

1. Państwo to miało majątek odrębny od majątku obywateli w postaci:

• zasobu ziemi (ager publicus)

• niewolników w bezpośrednim władztwie (servi publici)

• skarbu państwowego w dyspozycji senatu (aerarium populi Romani)

1. Rozdział mająctu publicznego:

• fiscus - do dyspozycji cesarza

Muncipia, civitates

• pełniały funkcje publiczne

• miały też swoje majątki

• rozwijały działalność gospodarczą

• były zainteresowane w dostępie do obrotu prywatnoprawnego

Collegia, sodalitates, sodalicia

• zespoły osób związanych ze sobą np. wspólnotą zamieszkania, zawodu czy kultu religijnego

• fundacje niesamodzielne (wcześniejsze)

  • wartości majątkowe powierzane gminom, stowarzyszeniom albo osobom prywatnym, z obowiązkiem obracania ich na określone cele

• fundacje samodzielne

  • majątki odrębne, zarządzane przez specjalnie do tego powołane organy

• początkowo tylko gminy, a potem także uznane stowarzyszenia dopuszczano do udziału w procesie cywilnym (formułkowym) – oczywiście przez ich przedstawicieli

• rozciągnięto zastosowanie norm prawa prywatnego poza pierwotny krąg osób fizycznych

• zdolność prawna korporacji i fundacji ograniczała się do uprawnień i obowiązków majątkowych

• dopuszczano gminy i stowarzyszenia do otrzymywania przysporzeń spadkowych po osobach fizycznych

• gminy mogły wyzwalać niewolników sprawować prawo patronatu nad wyzwoleńcami