Prawo na rzeczy cudzej

Iure in re aliena

• służebności (servitutes)

• emfiteuza (emphyteusis)

• prawo powierzchni (superficies)

• prawo zastawu (fiducia, pignus, hypotheca)

• treśącią było wykonywanie ograniczonego władztwa nad rzeczą

• ograniczone prawa rzeczowe - prawa bezwzględne -> skuteczne wobec wszystkich (erga omnes)

• ochrona procesowa realizowana przy pomocy actiones in rem

Servitutes - rozmaite prawa na rzeczy cudzej, ściśle ograniczone co do treści i chronione za pomocą actiones in rem

• służebności osobiste (servitutes personarum)

• służebności gruntowe (servitutes praediorum)

• zwiększały użyteczność jednego gruntu (utilitas praedii)

• odpowiadały trwałej potrzebie (perpetua causa) i trwałej możliwości jej zaspokajania

• korzyść miała charakter trwały, a nie przejściowy

  • służebności gruntów wiejskich (servitutes praediorum rusticorum)

  • służebności gruntów miejskich (servitutes praediorum urbanorum)

• jeden grunt był gruntem panującym (praedium dominans), drugi grunt był gruntem obciążonym albo służebnym (praedium seviens)

Servitutes praediorum rusticorum -najstarsze spośród wszystkich służebności, należały do res mancipi

• iter – prawo przechodu przez cudzy grunt

• actus – prawo przechodu i przepędzania zwierząt przez cudzy grunt

• via – prawo przechodu, przepędzania zwierząt i przejazdu przez cudzy grunt (w szczególności po osobno urządzonej drodze)

• aquae ductus – prawo prowadzenia dopływu wody przez cudzy grunt

• aquae haustus – prawo czerpania wody z cudzego gruntu

Servitutes praediorum urbanorum - dzięki bardziej zwartej i ciasnej zabudowie miejskiej wystąpiły zależności między właścicielami sąsiadujących budynków

• były dziedziczne i przechodziły na każdoczesnego właściciela

• servitus oneris ferendi – prawo oparcia się o istniejącą już ścianę sąsiada (oszczędność budowy jednej ściany)

• servitus tigni immitendi – prawo wpuszczenia belki w budynek sąsiada (dla oparcia własnej konstrukcji)

• servitus stillicidii – prawo okapu (kierowania wody deszczowej na grunt sąsiada)

• servitus altius non tollendi – ograniczenie budowy na swoim gruncie do określonej wysokości (ażeby sąsiadowi pozostawić światło lub piękny widok)

• charakter osobisty i rzeczowy

• wiązało się zawsze z osobą fizyczną, było najwyżej dożywotnie i niezbywalne

• cel alimentacyjny

  • Usufructus – użytkowanie

  • Usus – prawo używania cudzej rzeczy, z pobieraniem co najwyżej tylko części pożytków

  • Habitatio – prawo mieszkania

  • Operae servorum et animalium – prawo korzystania z cudzych niewolników i zwierząt

• użytkowanie jest prawem używania cudzych rzeczy i pobierania z nich pożytków z zachowaniem substancji rzeczy

• było dla właściciela rzeczy ogromnym obciążeniem - tylko goła własność

• musiało być ściśle określone w czasie (najwyżej dożywotnie)

• nie było dziedziczne i nie było zbywalne

• mogło się zakończyć ze śmiercią lub capitis deminutio użytkownika

• użytkownik mógł się zrzec swego prawa na rzecz właściciela lub odstąpić za wynagrodzeniem, wykonywanie swego prawa, ale uprawnienia takiego wykonawcy gasły wraz ze zgaśnięciem samego użytkowania

• przed skołonnością do niszczenia substancji rzeczy zabezpieczała pomoc pretora - złożenie stypulacji zabezpieczającej (cautio usufructuaria)

• można było je ustanowić na rzeczach zużywalnych

• użytkownik nabywał określoną ilość takich rzeczy na własność, z jednoczesnym zabezpieczeniem zwrotu takiej samej ilości po zakończeniu użytkowania

Było to czysto osobiste, a najwyżej dożywotnie prawo do korzystania z cudzej rzeczy z pobieraniem co najwyżej tylko części pożytków i to na własny użytek

Było to prawo mieszkania w cudzym budynku, bądź w jego części, a zatem jeszcze bardziej zacieśniona odmiana usus. Nie było tutaj prawa do pobierania pożytków

Było to prawo korzystania z cudzych niewolników i zwierząt. Uprawnienie to ustanawiane było niekiedy jako szczególna forma pomocy dla bliskich

• Służebność nie może polegać na działaniu

  • właściciel był zobowiązany jedynie do powstrzymania się od działania (non facere) albo też do znoszenia cudzego działania - wyjątek przy servitus oneris ferendi

• Nie może istnieć służebność na służebności - mogła istnieć tylko na rzeczy, a nie na prawie

• Służebności należy wykonywać oględnie - w sposób możliwie najmniej uciążliwy

• Nie można mieć służebności na własnej rzeczy - w przypadku zejścia się uprawnienia do służebności z własnością rzeczy obciążonej w jednym ręku – służebność gasła

• z woli osób zainteresowanych – przez czynności prawne (służące do przenoszenia własności - bez tradycji)

• deductio – właściciel rzeczy przy przeniesieniu jej własności zastrzegł sobie prawo do wykonywania na tej rzeczy służebności

• za pomocą umów obligacyjnych (pactionibus et stipulationibus) - grunty prowincjonalne

• ustanowienie przez sędziego w celu sensownego rozstrzygnięcia sporu działowego

• przez zasiedzenie ->na prowincjach w ramach longi temporis praescriptio

• zniszczenie rzeczy obciążonej

• zbieg z prawem własności

• zrzeczenie się

• niewykonywanie w ciągu odpowiednio długiego okresu

• służebności osobiste gasły przez śmierć i capitis deminutio uprawnionego

• za pomocą odpowiedniego powództwa, skutecznego erga omnes

• za pomocą vindicatio servitutis (także vindicatio ususfructus) -> actio confessoria

  • przeciw właścicielowi rzeczy obciążonej, ale także przeciw każdej osobie, która kwestionowała prawo powoda lub przeszkadzała w jego wykonywaniu

  • przeciwne do actio negatoria

• dziedziczna i zbywalna dzierżawa cudzych gruntów

• na podstawie nieformalnej umowy pomiędzy właścicielem gruntu a emfiteutą

• na podstawie testamentu właściciela

• dzierżawa wieczysta (in perpetuum) trwała do czasu, aż uprawniony płacił czynsz (vectigal)

• dziedziczna i zbywalna - bez ograniczenia w czasie

• wykonywał swe prawa osobiście lub pośrednio

• przysługiwały interdykty posesoryjne i powództwa petytoryjne

• mógł dowolnie eksploatować grunt - byle nie doszło do pogorszenia rzeczy

• nabywał własność pożytków z chwilą ich oddzielenia (separatio)

  
  

• musiał uiszczać regularnie czynsz (canon, vectigal) właścicielowi

• ponosił ciężary publiczne z gruntu emfiteutycznego

• obowiązek utrzymania uprawianego gruntu w należytym i niepogorszonym stanie

• obowiązek zawiadomienia właściciela w razie zamiaru wyzbycia się prawa - prawo pierwokupu

• zniszczenia gruntu

• zrzeczenia się emfiteuzy

• wykonania prawa pierwokupu

• w innych przypadkach połączenia własności z emfiteuzą - naruszenie obowiązków wobec właściciela

Superficies

• prawo rzeczowe, dziedziczne i zbywalne, do odpłatnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie

• to co znajduje się na gruncie, przypada gruntowi

• roczny czynsz

• superficjariusz korzystał ze szczególnej ochrony posesoryjnej – interdyktu de superficiebus, skutecznego erga omnes

• właścicielowi gruntu nie przysługiwało prawo pierwokupu

• ograniczone prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy w celu uzyskania z niej zaspokojenia należności, która nie została pokryta przez dłużnika

• jest prawem akcesoryjnym (dodatkowym) i nie istnieje samoistnie

• ma na celu zabezpieczenie istniejącego zobowiązania

• zastawca - dłużnik

  • może być osoba postronna

  • zabezpieczał wykonanie swojego zobowiązania

• zastawnik - wierzyciel

  • w wypadku niewykonania świadczenia przez dłużnika był uprawniony do zaspokojenia się z rzeczy zastawionej

• fiducia

• pignus

• hipoteka

Zastaw powierniczy - dłużnik dla zabezpieczenia realizacji swojego długu przenosił na wierzyciela własność rzeczy przez mancipatio lub in iure cessio, ale z zastrzeżeniem (umową powierniczą – pactum fiduciae), że po wypełnieniu zobowiązania wierzyciel z powrotem przeniesie tę własność na dłużnika (fiducia cum creditore contracta)

Zastaw ręczny - polegał na wydaniu rzeczy zastawionej wierzycielowi, ale bez przeniesienia prawa własności

• po spełnieniu świadczenia przez dłużnika zastawnik zobowiązany był zwrócić przedmiot

• do tego czasu władał nim jako dzierżyciel w imieniu zastawcy

• chronione przez pretora za pomocą interdyktu posesoryjnego

Zastaw umowny - polegał na tym, że zastawca (dłużnik) był nadal właścicielem i posiadaczem rzeczy obciążonej, a nadto mógł uzyskiwać dalsze kredyty pod zastaw tej samej rzeczy

• wierzyciel, aby móc się zaspokoić musiał najpierw wejść w posiadanie przedmiotu zastawu

• z woli osób zainteresowanych, przez prywatną i nieformalną umowę pomiędzy zastawcą a zastawnikiem

• nie było potrzeby żadnej umowy i zastaw uchodził za „ustanowiony milcząco”

• zastaw sądowy dla celów egzekucyjnych

• na mocy dodatkowej klauzuli dodawanej do umowy głównej

• gdy spełnił on swoje zadanie

• przez zapłatę czy zaspokojenie wierzyciela właśnie z zastawu

• gdy zastawnik zrzekł się swojego prawa

• gdy wierzyciel nabył rzecz zastawioną na własność

• gdy rzecz zastawiona uległa zniszczeniu

• poszczególne rzeczy materialne, nieruchome i ruchome

• hipoteka generalna - ustanawiana na całym majątku dłużnika (rzeczy materialne i niematerialne)

• zastaw wierzytelności (pignus nominis)

• w zastaw można było oddać i inne prawa majątkowe

• przy zastawie ręcznym (pignus) - zastawnik miał rzecz obciążoną od samego początku w swoim władaniu; środki ochrony posesoryjnej

• przy zastawie umownym (hipotece) - niezaspokojony wierzyciel musiał najpierw uzyskać władanie rzeczą obciążoną

• specjalne powództwo o wydanie rzeczy obciążonej – vindicatio pignoris

  • przy zastawie ręcznym od chwili ustanowienia zastawu

  • przy umownym – od chwili zwłoki dłużnika

• Lex commissoria - klauzula przepadku - postanowienie, że w razie zwłoki dłużnika, na wierzyciela przejdzie własność rzeczy obciążonej

• Pactum de vendendo – umowa w sprawie sprzedaży – jej treścią było upoważnienie wierzyciela do sprzedania rzeczy obciążonej zastawem i do zaspokojenia się z osiągniętej ceny

• Antichresis – zastaw antychretyczny – polegał na upoważnieniu wierzyciela do pobierania pożytków z rzeczy oddanej mu w zastaw

• możliwa przy hipotece (zastawie umownym)

• dłużnik był dalej właścicielem i posiadaczem rzeczy, w związku z czym mógł uzyskiwać dalsze kredyty pod zastaw tej samej rzeczy

• zasada pierwszeństwa - pierwszy w czasie, lepszy prawem

  • najlepsze stanowisko miał zastawnik, dla którego prawo zastawu ustanowiono najwcześniej

  • zaspokojenie zastawników niżej stojących w kolejności (późniejszych) zależało często od korzystnej sprzedaży rzeczy (za wysoką sumę)

    • wyjątek: hipoteki ustawowe na rzecz fiskusa czy hipoteka generalna żony dla zabezpieczenia roszczenia o zwrot posagu

• brak jawności zastawu

• niepewność co do istniejących obciążeń realnych, którą potęgowały liczne hipoteki generalne i uprzywilejowane

• Rzymianie posługiwali się w praktyce nie rzeczowym, lecz personalnym zabezpieczeniem kredytu