Zagadnienia wstępne

Zarówno prawo, które było stworzone i obowiązywało w państwie rzymskim, jak i to, które później odżywało wielokrotnie i częściowo dalej obowiązuje na świecie

• ze względu na chronologię

  • archaiczne

  • klasyczne

  • poklasyczne

  • justyniańskie

• ze względu na treść

  • publiczne

  • prywatne

  • sakralne

  • karne

  • wojskowe

• ze względu na zakres obowiązywania

  • obywaltele rzymscy - ius civile

  • prawo lokalne

• część zachodnia

  • założenie Rzymu 753 r.p.n.e.

  • upadek państwa rzymskiego w jego części zachodniej 476 r.n.e.

• część wschodnia

  • do śmierci Justyniana I 565 r.n.e.

• Bizancjum

  • do upadku państwa bizantyjskiego 1454 r.n.e.

Sfera działania prawa ludzkiego (świeckiego), chronione przez państwo

• iniuria - wykroczenie poza sferę dozwoloną przez ius, uprawniało również do zastosowania sankcji świeckich

• prawo przedmiotowe - określony zespół norm prawnych, porządkujących jakieś dziedziny życia (np. ius quiritium,ius publicum)

• prawo podmiotowe - uprawnienie wynikające z prawa przedmiotowego (np. ius vendendi)

Sfera działania prawa boskiego, chronione przez prawo kościelne

• nefas - wykroczenie poza sferę fas, ściągało na sprawcę gniew bogów od którego uwolnić można się przez złożenie ofiary - piaculum

Bezpośredni objaw narodowej świadomości, norma która świadczy o swoim istnieniu przez fakt jej stosowania

• mores maiorum - zwyczaje przodków

Świadomy i jasno określony rozkaz upoważnionej do tego władzy

Sprawiedliwość

Wiedza prawnicza

Zasady postępowania według prawa

Oparcie się rzymskich prawników na rozważaniu poszczególnych przypadków, rozstrzyganiu, jaka norma ma zastosowanie w konkretnej sytuacji

Ius publicum

• reguluje organizację państwa, przynosi korzyść społeczeństwu w całości

Ius privatum

• zaspokajało interesy klasowe, przede wszystkim klasy panującej, przykład - niewola należała do ius privatum

System norm prawnych mających zastosowanie tylko wobec obywateli rzymskich (kryterium podmiotowe)

Prawo wspólne narodom

Wspiera i koryguje ius civile, związane z działalnością pretorów

Prawo naturalne

„Wszelkie prawo, którym się posługujemy, dotyczy albo osób, albo rzeczy albo powództw”

• personae

• res

• actiones

• 1789 r. - G. Hugo -> G.A. Heise

• ograniczenie podziału do prawa prywatnego materialnego (-actiones)

• „Część ogólna”

  • podmioty stosunków prawnych (personae)

  • pojęcie rzeczy (res)

  • czynności prawne

• “Część szczegółowa”

  • prawo rodzinne (personae)

  • prawo majątkowe (ius quod ad res pertinet)

    • prawo rzeczowe

    • prawo spadkowe

    • zobowiązania

• okres królestwa 753–509 p.n.e.

• okres republiki 509–27 p.n.e.

• okres pryncypatu 27 p.n.e.–284 n.e.

• okres dominatu 284–476 w zachodniej części państwa – w części wschodniej nadal, aż do śmierci Justyniana w r. 565

• Archaiczny 753 p.n.e. – ok. 264 p.n.e.

• Przedklasyczny 264 p.n.e. – 27 p.n.e.

• Klasyczny 27 p.n.e. – 235 n.e.

• Poklasyczny (zwany także okresem wulgarnym) 235 - 527

• Justyniański 527 - 565

Czynniki, które wyrażają wolę państwa poprzez ustanowienie lub potwierdzenie właściwych z jego punktu widzenia norm postępowania

• spisy prawa zwyczajowego

• ustawy

• domeny praktyki sądowej

Efekty działania czynników prawotwórczych. W zakresie historii prawa są to zachowane do teraz świadectwa działalności prawotwórczej

• Literackie

• Epigraficzne (inskrypcje)

• Papierologiczne

• Jurydyczne (m.in Ustawa XII tablic)

• Ustawy (leges)

• Uchwały plebsu (plebiscitia)

• Uchwały senatu (senatus consulta)

• Konstytucje cesarskie (constitutiones principium)

• Edykty (edictae)

• Odpowiedzi uczonych jurystów (responsa prudentium)

Lex duodecim tabularum

• 451-450 r.p.n.e.

• służyła spisaniu i uściśleniu prawa zwyczajowego

• dwie komisje - 10 mężów i 10 decenwirów

• uchwalona w szczególnym trybie

Regulowała:

• zagadnienie prawa prywatnego, procesu i postępowania egzekucyjnego

• nieliczne zagadnienia prawa administracyjnego i sakralnego

• ustawodawstwo surowe

• ustawodawstwo formalistyczne - niezachowanie formy skutkowało nieważnością

• obowiązywała jedynie obywateli rzymskich

• I, II - przepisy dotyczące procesu cywilnego

• III - postępowanie przeciwko niewypłacalnemu dłużnikowi (postępowanie egzekucyjne)

• IV - przepisy dotyczące władzy ojcowskiej

• V, VI - opieka, dziedziczenie i własność

• VII, VIII - stosunki zobowiązaniowe

• IX, X - prawo publiczne, administracyjne, sakralne

• XI, XII - rozmaite przepisy dodatkowe

„Ustawą jest to, co lud nakazuje i ustanawia”

• w okresie republiki podczas zgromadzeń ogółu pełnoprawnych obywateli rzymskich (comitia)

• prowadzone przez magistratury (ius agendi cum populo)

• leges rogatae - przyjmowane/odrzucane bez dyskusji + obowiązywały wszystkich obywateli

  • Praescriptio - wstęp - nazwizko, data, miejsce

  • Rogatio - właściwa treść ustawy; postanowienia tej ustawy - rozkazy i zakazy

  • Sanctio - zagrożenie karą ze względu na przekroczenie ustawy

• Leges perfectae - nieważność czynności prawnych + kara

• Leges minus quam perfectae - ważna czynność prawna + kara

• Leges imperfectae - nakaz lub zakaz + brak kary

„Uchwałą plebsu jest to, co plebs nakazuje i ustanawia”

• zabrania na zgromadzeniach plebejskich (concilia plebis)

• “uchwały plebsu”

• obowiązywały tylko ich samych

• możliwość narzucenia swojej woli ogółowi obywateli - po liczebnej przewadze

• lex Hortensia de plebiscitis z r. 286 p.n.e -> ustawy plebiscita stały się obowiązujące dla ogółu obywateli

„Uchwałą senatu jest to, co senat nakazuje i ustanawia. Ma ona moc ustawy, choć było to kwestionowane”

• w okresie królewskim był organem doradczym

• w okresie republiki dobierany z byłych dygnitarzy państwowych

  • szereg uprawnień: wojskowych, administracyjnych, skarbowych i religijnych

  • pośredni wpływ na ustawodawstwo

    • zatwierdzanie uchwał zgromadzeń ludowych (auctoritas patrum)

    • pobudzanie inicjatywy urzędników za pomocą sugestii i zaleceń (senatus consulta)

• w okresie pryncypatu

  • utrata znaczenia politycznego

  • poparcie za cesarzy do uzyskania władzy ustawodawczej

  • uprawnienia cenzorów co do uzupełniania składu senatu (lectio senatus)

  • II w. - przejął funkcje ustawodawcze zgromadzeń ludowych

• przewaga cesarzy (mieli inicjatywę ustawodawczą)

• uczeni juryści powoływali się nie na formalną uchwałę senatu (senatus consultum), ale właśnie na wniosek cesarski (oratio principis)

• uchwały senatu oznaczano jako orationes

Konstytucją cesarską jest to, co cesarz ustanowił w dekrecie lub w edykcie albo w liście i nigdy nie wątpiono, że ma to moc ustawy

• Dekrety (decreta)

• Edykty (edicta)

• Reskrypty (rescripta, epistulæ)

• Mandaty (mandata)

• rozstrzygnięcia spraw spornych, które trafiły przed sąd cesarski w pierwszej instancji lub w drodze apelacji (cechy rozstrzygnięć wzorcowych)

  • dekret Marka Aureliusza - przeciw stosowaniu pomocy własnej

  • graniczenie władzy ojcowskiej

  • możliwość pobierania honorariów za prace umysłowe

  • zaskarżalność fideikomisów

• normy obowiązujące, ogłoszone przez cesarzy na terenie całego państwa lub określonym terytorium

• zasadniczo obowiązywały do czasu śmierci ich autorów

  • edykt Karakalii z 212 r. n.e. (Constitutio Antoniana) - nadające obywatelstwo rzymskie prawie wszystkim mieszkańcom Imperium

• odpowiedzi na pytania prawne urzędników i zwykłych obywateli

• początek procesu reskryptowego

• ustabilizowanie treści edyktu pretorskiego - za panowania Hadriana

  • ustalenie znaczenia prawnego zgodnych opinii jurystów przez Hadriana

  • zapewnienie bezwzględnej ochrony procesowej osobom powołanym do dziedziczenia na podstawie testamentu prawa pretorskiego przez Antoniusa Piusa

• pisemne instrukcje dla urzędników

• bardzo obszerne w treść

• dotyczyły głównie spraw administracyjnych oraz zasad stosowania prawa

  • mandata w sprawie zakazu małżeństw żołnierzy oraz testamentu żołnierskiego

• prawo wydawania edyktów - magistratury ludu rzymskiego

• Edykty dwóch pretorów (miejskiego i pretora peregrynów), ich jurysdykcję w prowincjach sprawują namiestnicy

• Edykty edylów kurialnych - ich jurysdykcję w prowincjach ludu rzymskiego sprawują kwestorowie

• część składowa najwyższej władzy państwowej, zwanej imperium

• sprawowany przez konsulów -> jeden pretor -> urząd „pretora peregrynów”

  • sprawował jurysdykcję w sprawach między peregrynami oraz w sprawach między peregrynami a obywatelami

  • Pretor miejski - Praetor urbanus

  • Pretor peregrynów - Praetor peregrinus

• Edyl kurialny - sprawował funkcje jurysdykcyjne, głównie w zakresie jurysdykcji karnej

• na prowincjach jurysdykcja należała do namiestników, odpowiednikami edylów byli kwestorowie

• prawo ogłaszania solennej zapowiedzi, w jaki sposób magistratura będzie korzystała z powierzonej jej władzy

• składał się z zapowiedzi co do zakresu ochrony praw prywatnych w procesie i poza procesem

  • Ochrona procesowa:

    • actiones

    • exceptiones

  • Ochrona pozaprocesowa

    • missiones

    • restitutiones

• obowiązywał tylko w okresie kadencji magistratury, która go ogłosiła

• działalność edyktalna magistratury była krępowana wpływem cesarzy

• Hadrian polecił prawnikowi, Julianowi, uporządkowanie redakcji edyktu pretora miejskiego i edylów kurulnych

• „edykt wieczysty” (edictum perpetuum) mógł być ogłaszany już tylko formalnie, dla zachowania tradycji

• bezpośredni - urzestniczenie w tworzeniu prawa obowiązującego za oficjalną aprobatą cesarza

• pośredni - interpretacja dawnego prawa zwyczajowego i ustaw, doradztwo magistratur jurysdykcyjnych

Responsa prudentium

• poglądy i opinie tych, którym pozwolono tworzyć prawa

• Casus – przedstawienia stanu faktycznego

• Questio – sformułowanego pytania

• Responsa – sugerowanego rozstrzygnięcia

• kapłani (patrycjusze)

• kolegium kapłanów (pontyfików – pontificies) - na czele najwyższy kapłan (pontifex maximus)

• Tiberius Coruncanius zaczął publicznie nauczać prawa

• bezpłatne opinie o konkretnych przypadkach prawnych

Veteres (dawni)

• Quintus Mucius Scævola:

  • Pontifex maximus

  • Pierwszy ułożył prawo cywilne według jego rodzajów

  • Pozostawił po sobie podręcznik prawa cywilnego w 18 księgach

• Servius Sculpicius Rufus:

  • Przeciwnik poglądów Muciusa Scævoli

  • Pierwszy komentator edyktu pretorskiego

• Ius publice respondendi:

  • przywilej nadawany niektórym jurystom do udzielania opinii prawnych "pod autorytetem cesarza" (ex auctoritate principis)

• dominacja kazuistyki

• zbiory rozstrzygnięć: responsa, quæstiones, disputationes, epistulæ oraz digesta

• elementarne podręczniki do nauki prawa (institutiones)

• pojawiły się pierwsze sententiæ (sentencje, paremie), regule(reguły), definitiones(definicje), differentia(porównania), zawierające zbiory łatwych do przyswojenia zwięzłych zasad prawa

• dwie szkoły prawnicze: Sabinianie i Prokulianie

• dwie "szkoły" prawa - Sabinianie i Prokulianie

• Labeo

• Sabinus - 1 uzyskał ius publice respondendi

• Celsus - specjalizował się w tworzeniu sentencji i paremii

• Julian - wygasił spór między Sabinianami i Prokulianam; napisał Digesta w 90 księgach

• Papinian - był mistrzem zwięzłych responsów i quæstiones

• Paulus - produkcja pisarska, komentarze do prawa cywilnego i pretorskiego, zbiory przypadków praktycznych

• Ulpian - monografie, komentarze i podręczniki, wszystkie w sposób jasny i czytelny

• cztero księgowy podręcznik napisany około 160 r. n.e.

• elementarny wykład rzymskiego prawa prywatnego wg. podziału na res personae i actiones

• dobrze rozplanowane, zwięzłe, jasne i przystępne

• jego dzieła były używane w późnorzymskich opracowaniach prawa klasycznego, a komisja justyniańska oparła na nich Instytucje Justyniana

• rękopis weroneński - podstawa do badań nad rzymskim prawem klasycznym po jego ponownym odkryciu

• jedno z popularniejszych dzieł prawniczych na świecie i stanowi ważny element dziedzictwa prawniczego

• zespół norm prawnych w państwie rzymskim

• prawo obywateli rzymskich, uprzywilejowanych mieszkańców państwa

• ius Quiritium - prawo Kwirytów, mieszkańców Rzymu

• początkowo formowało się jako prawo zwyczajowe

• rozwijało się poprzez ustawy, plebiscyty, senatus consulta, dekrety cesarzy, oraz przez działalność jurysprudencji

• zasadniczo wiążące tylko dla obywateli rzymskich

• początkowo obejmowało całe prawo obywateli rzymskich, zarówno publiczne, jak i prywatne (prawo prywatne>>)

• prawo pochodzące od magistratur jurysdykcyjnych

• prawo pretorskie - najważniejsza i największa część

• mniejszy formalizm i restrykcyjność

• funkcje pretora

  • Adiuvare – wspomaganie prawa cywilnego poprzez wykonywanie obowiązującego prawa

  • Supplere – uzupełnianie prawa cywilnego, mające miejsce głównie

  • Corrigere – poprawianie prawa cywilnego poprzez usuwanie zdezaktualizowanych norm -> desuetudo

• prawo wspólne wszystkich narodów

• zastosowanie wobec wszystkich mieszkańców państwa rzymskiego

• rozwiązanie po powołaniu pretora peregrynów

• prawo całkowicie świeckie

• bardzo swobodna forma obowiązywania

• ograniczało się wyłącznie do sfery majątkowej i gospodarczej

• dostępne dla wszystkich mieszkańców Imperium Romanum

• nie istnieje przeciwieństwo; oba pojęcia krzyżują się ze sobą

• znaczna część ius gentium formowała się w ramach ius honorarium poprzez edykty pretorów peregrynów i namiestników prowincjonalnych

• podstawowy zrąb norm ius gentium wywodził się z prawa zwyczajowego

• bliski związek pojęć, ale nie zawsze jednoznaczny

• ius naturale przeniesione z filozofii greckiej pod koniec republiki

• instytucja niewoli, sprzeczna z ius naturale, była zgodna z ius gentium

• za czasów monarchii absolutnej było jedynym źródłem prawa (ius novum)

• brak mandatów, mniejsze znaczenie dekretów

• zanik działalności jurystów - liczne reskrypty

• najważniejsze edykty -> leges edictales, leges generales

• zbiór konstytucji cesarskich od Hadriana do 291 n.e.

• księgi i tytuły

• kodeks prywatny

• uzupełnienie poprzedniego kodeksu

• materiał z okresu panowania Konstantyna Wielkiego do 314r.

• jedna księge

• kodeks prywatny

• 438r.

• kodeks publiczny

• konstytucje cesarskie od panowania Konstantyna Wielkiego

• 3000 aktów prawnych

• zbiór prawa publicznego

• 16 ksiąg

• księgi, tytuły, leges i paragrafy

• zaprzestano nadawania przywileju odpowiedzi prawnych jurystom

• odpowiedzi prawne pisali wyłącznie cesarze

• juryści skupili się na abstrakcyjnym ujmowaniu materiału prawnego, definiowaniu prawa i formowaniu ogólnych zasad

• 4 uniwersytety prawnicze - pięcioletni okres nauki prawa

• Pauli Sententiæ – oparte na dziełach Paulusa, dotyczące głównie prawa cywilnego, w nieco mniejszym karnego. Treść jest jasna i zwięzła

• Regulæ Ulpiani – elementarne opracowanie, gdzie przypisywane są Ulpianowi rozwiązania zaczerpnięte z Instytucji Gaiusa

• Fragmenta vaticana – prywatny zbiór dokonany na Zachodzie w IV w, włączono weń wyjątki z dzieł Papiniana, Paulusa i Ulpiana oraz fragmenty kodeksów gregoriańskiego i hermogeniańskiego

Decyzje Konstantyna Wielkiego:

• konstytucja z 321r pozbawiła wszelkiego znaczenia tzw.Notæ, czyli krytyczne uwagi Paulusa i Ulpiana do dzieł Papiniana

• konstytucja z lat 327-328 wyjaśniła wątpliwości co do dzieł Paulusa i potwierdziła znaczenie jego dzieł oraz autorstwo Sentencji

• konstytucja raweńska z 426r. ogłoszona przez Walentyniana III, wyróżniła 5 jurystów, których pisma miały moc obowiązującą: Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna

• sędzia podejmując wyrok, miał zaczerpnąć informacji z pism tych jurystów

  • jeżeli wszystkie były zgodne, wiązały go bezwzględnie przy wydawaniu wyroku

  • jeżeli były niezgodne, musiał iść za głosem większości

  • jeżeli głosy były równe (1:1 lub 2:2) przeważał pogląd Papiniana

  • jeżeli Papinian milczał w danej sprawie sędzia miał wolną rękę

• rozwój praw ludowych - prowo oficjalne zaczęło się wulgaryzować

• za panowania Konstantyna Wielkiego język konstytucji cesarskich uległ całkowitemu rozkładowi, stał się rozwlekły i niejasny

• od Konstantyna Wielkiego do Justyniana Wielkiego (306-527)

• uporządkowanie prawa rzymskiego

• współpraca z Trybonianem

• wstępny podręcznik do nauki prawa, będący jednocześnie obowiązującą ustawą

• komisja - Tyborian + dwóch profesorów prawa

• wykład prawa obowiązującego

• wykład z zakresu ogólnych pojęć prawnych, źródeł prawa, procesu cywilnego, prawa prywatnego i prawa karnego

• brak kazuistyki - abstrakcyjny, dogmatyczny i anonimowy

• wzorowane na Instytucjach Gaiusa -podział prawa prywatnego na res, personæ i actiones

Digesta seu Pandectæ

• wybór z klasycznej literatury prawniczej, dokonany urzędowo i podniesiony do rangi ustawy

• 17-osobowa komisja - zwolniona z Ustaw o cytowaniu (rozdział na 4 podkomisje)

  • Masa sabiniańska – z traktatów o prawie cywilnym Sabinusa

  • Masa edyktalna – z komentarzy do edyktów

  • Masa papiniańska – z pism Papiniana i jemu współczesnych

  • Masa luźna, czyli appendix

• dokonywano podczas nich interpolacji, czyli wyłuskiwania dawnego prawa i korygowanie go do aktualnie obowiązujących norm

• Codex vetus z 529 r.

• Codex Iustinianus z 534 r.

• komisja złożona z Tryboniana, Doroteusa z Bejrutu oraz 3 adwokatów

• zbiór konstytucji cesarskich z poprzednich kodeksów, uzupełnionych o Nowele poteodozjańskie

Novellæ constitutiones

• wydane w latach 535-565

• zbiór grecki - 168 nowel

• dotyczą przede wszystkim reform administracyjnych, kościelnych i finansowych

• w zakresie prawa prywatnego regulują między innymi prawo małżeńskie i spadkowe

• jedność ustawodawstwa - Instytucje, Digesta, i Kodeks jako jedną całość

• kodyfikacja vs kompilacja - redaktorzy korzystali z istniejącego materiału

• postęp w redukcji, systematyzacji, i stabilizacji prawa

• pośpiech skutkował wieloma nieścisłościami i trudnością interpretacji

• kluczowa rola jako pomnik kultury antycznej i prawnicze

• dorobek jurysprudencji klasycznej, zatrzymując proces wulgaryzacji prawa

• początkowo jednyne źródło poznania prawa rzymskiego - źródło obfitości i ważności

• pozwala na śledzenie procesów załamywania się prawa formacji niewolniczej i powstawania feudalizmu