Buffl

3/3-3/7 Week 8

RB
by Rosa B.

NO NĀ MO’O AKUA

ʻO Kalamainuʻu, ʻo Laniwahine, ʻo Hauwahine, Kānekuaʻana a me Kihawahine nā inoa o nā moʻo akua. Ua hoʻomana mau ʻia nō lākou me ke kini a me ka lehu o ke kino lau o ka moʻo e nā Kānaka Maoli o Hawaiʻi nei. E like me ka manō, ua mālama nā kānaka i nā akua moʻo no ke kino, a no ke ola o ke kino, a no ka pōmaikaʻi o ke kino, a no ka iʻa nō hoʻi. Aia nō nā moʻo ma nā loko iʻa e like me ko Oʻahu, a he mau loko kuapā, a he mau loko wai nui, e like me ʻŪkoʻa, me Kaʻelepulu, me Kawainui, a me Maunalua, a me nā loko ʻē aʻe a puni ʻo Oʻahu. ʻO ka moʻo nō ko lākou kiaʻi.


The Moʻo Spirits

Kalamainuʻu, Laniwahine, Hauwahine, Kānekuaʻana and Kihawahine are the names of the moʻo spirits. They and their many forms and embodiments were worshiped by the the native here in Hawaiʻi. Just like the shark, the people cared for the moʻo spirits, for the body and for good health and blessings for the body, and also for fish. The moʻo are in the fish ponds just like Oʻahu’s, there are walled fishponds, and there are big natural ponds, just like ʻŪkoʻa, and Kaʻelepulu, Kawainui, Maunalua, and the other ponds around Oʻahu. The moʻo are their guardians.


ʻAʻole kēia ʻo ka moʻo kāula, ʻaʻole ia ʻo ke kaʻalā, ʻaʻole nō ia ʻo kekahi mau mea liʻiliʻi e kolo ana. ʻAʻole nō i hoʻomana ʻia ia moʻo e ka poʻe kahiko. No ka mea, he kino weliweli launa ʻole loa ko ka moʻo akua. Ua ʻike pinepine ʻia aku nō ke kino i ka wā kahiko. Inā hoʻā ʻia ke ahi ma nā kōā i kūpono i ko lākou mau hale, a laila, e pau nō ka hoʻomaloka i ka ʻike pono ʻana a me ka hoʻohāinu ʻana i ka ʻawa. Ua like ke kino me ke kaʻele a waʻa paha i ka loli ʻana iho i loko o ka wai a he kuhe moe wai ka poniponi o ka ʻeleʻele. He ʻalua, ʻakolu paha anana a hiki i ka ʻalima anana ka loa. He nui nō ka poʻe i ʻike maka i ke kino hoʻoweliweli o ka moʻo, a ua ʻike ʻia mai Hawaiʻi a Kauaʻi.



These are not the black moʻo, they are not the dark moʻo, neither are they the small kind crawling around. Those moʻo were not worshipped by the people of old, because, the moʻo spirits had huge terrifying bodies. These forms were often seen by the people of old. If a torch was lit in the crevices’ in there domain then all doubts would be gone from seeing it in person and feeding it ‘awa. The bodies must been like the hull of a canoe turning in the water and the blackest of the black squirming in the water. It was maybe 2-3 fathoms sometimes even 5 fathoms in length. Many people have seen these terrifying forms of the moʻo in person, it was seen from Hawai’i to Kauaʻi.



No Laniwahine me ʻŪkoʻa

ʻO Laniwahine ke kiaʻi no ʻŪkoʻa ma Waialua, a ʻo ʻŪkoʻa kona wahi noho. ʻAʻole nō i hoʻohewahewa nā keiki kamaʻāina i kāna mau hana, no ka mea, he wahine kamaʻāina ʻo ia no ʻŪkoʻa, ʻaʻole naʻe he nui kāna mau hana hoʻomaikaʻi. Ua pili nō kāna mau hana hoʻopōmaikaʻi ma kēlā loko iʻa ʻo ʻŪkoʻa, a ʻo kāna mau pulapula i koe, ua ʻuʻuku loa, a ua pau paha, akā, he loko iʻa kupanaha nō naʻe ʻo ʻŪkoa. Aia ma ia loko nā iʻa kupanaha, he kūmū kekahi ʻaoʻao a he ʻanae kekahi ʻaoʻao, he weke pueo kekahi ʻaoʻao a he ʻanae kekahi ʻaoʻao. I kekahi manawa, he moa lawakea, a he ʻano nui o ka iʻa a i ka unaunahi ʻana, he ʻōniʻoniʻo moelua ka ʻōniʻoniʻo o ka ʻili ma loko, a ʻo ke ʻano kupanaha o nā iʻa pēlā. A ua maopopo i nā pulapula a pau, aia na Laniwahine kēlā mau iʻa, a he mau iʻa kūpono ʻole ʻiʻo nō i ka ʻai ʻana, akā, ʻo ka ʻanae o ʻŪkoʻa, ua piha i ka momona, ʻaʻole naʻe e piha mau i ka momona, ʻaʻole nō he iʻa ke hiki i kekahi manawa, a e lilo nō he mea wīwī a poʻo lāʻau ka iʻa, a i kekahi manawa e nalowale loa nō ka iʻa, ʻaʻole e ʻike ʻia.

A he mea maʻa loa ma nā loko a pau, aia nō a hana ʻia, aia nō a hoʻomanaʻo ʻia ka poʻe kiaʻi kamaʻāina o nā loko, a laila, e piha nō nā loko i ka iʻa, a e piha nō i ka iʻa momona.

Laniwahine and ʻŪkoʻa

Laniwahine is the guardian of ʻŪkoʻa in Waiālua, ʻŪkoʻa is where she dwells. The neighborhood children never doubted her existence and deeds, she was a native from ʻŪkoʻa, however her deeds were sometimes overlooked. Her good deeds are associated with ʻŪkoʻa, as for her devotees left, their numbers are small, maybe even gone. However, ʻŪkoʻa is still and amazing fish pond. Amazing fish are in the pond. One side is kūmū the other is ‘anae; one side is weke pueo, and ‘anae on the other. Sometimes, it is like white chicken (unicorn), a semi large fish, and when scaled, it is beautifully stripped under the skin, it is a special thing to like that. The devoted all knew these fish belonged to Laniwahine and not appropriate for consumption. However, the ‘anae of ʻŪkoʻa was fat and juicy, they were not fat all the time though. Sometimes there were no fish when one arrived, the ‘anae became thin and confused, sometimes they would completely disappear, and no where to be found.

It is widely known in fish ponds, when it is cared for, when its guardians are cared for, then, the ponds will fill again with fish, and the fish will become juicy.


Hua ʻōlelo

Kikino

ke kāuna - 4

ke kaʻau - 40

ka lau – 400, many

ka mano – 4,000, many

ke kini – 40,000, many

ka lehu – 400,000, many, numerous

ke kino lau – many forms, many embodiments

ke kiaʻi – guardian, guard

ke kāula – prophet, seer

ke kaʻalā – moʻo/ maka pō

ka moʻo kāula – black/brown moʻo

ka moʻo kaʻalā – black/brown moʻo

ke anana – fathom, mai kekahi welelau lima i kekahi aku ke kīkoʻo ʻia

ka welelau – the tip, end as a spear or leaf

ke kaʻele – canoe hull

ka pulapula - descendent, offspring, devotee

ke koena – remainder, left over

ka moa lawakea – he iʻa, moa keʻokeʻo chicken

ka unahi – scales of a fish

ka ʻili – skin, surface

ke poʻo lāʻau – sickly?

ka poʻe = mau – plural marker


‘A’ano

ka moelua – striped with two colourska wīwī – thin, skinny, lean

ka momona – thick, plump, juicy

ka nalowale – lost, disappear

ka ʻōniʻoniʻo – striped or spotted

ke koe – to remain, exclude, exempt

ka ʻuʻuku – liʻiliʻi, tiny, few

ka weliweli – scary, dreadful, terrible

ka launa ʻole – “like youʻve never seen before”

ka puni – complete a circuit, encircle completely

Hamani

ka unaunahi – to scale a fish

ka ʻike maka – see in person

ka hoʻohewahewa – to mistake one from another

ka hoʻohāinu – to make drink, to feed liquid

ka hoʻomaloka – slow, stupid, disregard truth, disobey chief, skeptic of truth

ka hoʻomana – to empower, religion

ke kiaʻi – to guard, protect

Hehele

ka loli – to turn over

ke kuhe – change skin color


2.0 Hoʻomaʻama kiʻa pepeke - ʻana

Hiaʻo:

Maikaʻi | ke keiki

Maikaʻi | ke kalipa o Kaleo// ko Kaleo kalipa

Maikaʻi | ka hele (ʻana) o Henohea // ko Henohea hele ʻana

Maikaʻi | ka heʻe nalu (ʻana) o Lowell // ko Lowell heʻe nalu ʻana// ma Honoliʻi

Purple = Claude


Piko -

1. His building of the rock wall is slow. -


Lohi | ke kūkulu ʻana mai ona//kona kūkulu ʻana aku | i ka pā pōhaku.


2. Kaleo picks limu carefully.


Akahao 'ana o Kaleo i ka limu. (Kaleo's picking of limu is careful.)


Akahele ko Kaleo ‘ohi ‘ana i ka limu.

//Akahele ka ʻohi ʻana o Kaleo i ka limu.

///mālama/makaʻala



3. These mangoes look juicy.


Kālena ke nānā 'ana o kēia mau mākana. (These mangoes' looking is juicy.)



Momona ka nānā ʻana o kēia mau manakō.

/ko kēia manakō nānā ʻana


4. The rustling of the ocean is pleasing.


Hoʻohauʻoli ke kamumu 'ana o ke kai.


ʻOluʻolu ka nehe ʻana o ka moana.

//ko ka moana nehe ʻana.



5. This is my leaving to go home.


ʻO koʻu hōʻike 'ana kēia e hoʻi i ka hale.


ʻO kēia koʻu haʻalele ʻana e hoʻi i ka hale.

ʻO kēia koʻu hoʻi ʻana i ka hale.



6. The moʻoʻs eating of the people is dreadful.


Weliweli ke 'ai 'ana o ka moʻo i nā kānaka.


Weliweli | ka ʻai ʻana o ka moʻo | i nā poʻe.



7. Her guarding of the pond is honorable.


Hanohano ke kiaʻi 'ana ona/kona kiaʻi 'ana i ka loko.


Hanohano | ke kiaʻi ʻana ona | i ka loko.

Hanohano kona kiaʻi ʻana i ka loko



8. That moʻoʻs moving is something like you have never seen before.


He mea 'oko'a ke neʻe 'ana o kēlā moʻo āu i 'ike 'ole ai ma mua.


Launa ʻole/ ke kolo ʻana o kēla moʻo.



9. Scaling a fish is easy.


Maʻalahi ke unaunahi 'ana i ka i'a.


Ma‘alahi ka unaunahi ‘ana i ka i‘a.


10. He looks lean.


'Ōwī kona nānā 'ana. (His looking is lean.)


Wīwī ka nānā ʻana ona.

Wīwī kona nānā ʻana. (ke kalipa ona)



ʻAwe -


1. I appreciate your speaking today to the students.

Mahalo | au | i kāu ʻōlelo ʻana

///kou leo | i nā haumāna.

Kumu’s mana’o: ʻO ia kona make ʻana vs ʻO ia kāna make ʻana

His death vs. His killing. ‘Okina o vs ‘okina a = background/scene-setting vs. narrative (According to Dr. Kalipa.) Another eg: When Hi’iaka came to Mokokai vs. Hi’iaka came to Molokai.


2. The limu kohu is gone because of your carelessness.



Pau ka limu kohu mamuli o kou mālama 'ole.


Pau ka limu kohu i (ma muli o) kou mālama ‘ole ‘ana mai.



3. Lots of knowledge was gained through his research.


Ua loa'a nui ka 'ike ma o kāna noiʻi ʻana.


Ua loaʻa mai ka ʻike nui i kāna noiʻi ʻana mai.



4. Her back was sore because of her paddling.


Ua 'eha kona kua mamuli o kona hoe waʻa 'ana.


Ua ʻeha nō // /kona kua/ i kāna hoehoe ʻana aku nei. hoena = hoe ʻana


5. Her finger got cut from scaling the fish.


Ua 'oki 'ia kona lima ma ka unaunahi 'ana i ka i'a.


Ua moku kona manamana lima i ka unaunahi ʻana mai i ka iʻa. māihi, hoʻopohole


6. Donʻt mistake her kindness to those people, she is upset at them.


Mai kuhihewa i kona lokomaikaʻi i kēlā poʻe, huhū ʻo ia ‘ana iā lākou.


Mai kuhi hewa i kāna lokomaikaʻi ʻana aku i kēlā mau kānaka, huhū ʻo ia iā lākou.

hoʻohewahewa



7. Kāne lives because of our empowering of him.


Ola ʻo Kāne mamuli o ko kākou hoʻoikaika ʻana iā ia.


Ola ʻo Kāne i kā kākou hoʻomana ʻana aku iā ia.



8. This place is safe because her guarding.


Ua palekana kēia wahi ma muli o kona kiaʻi ʻana.


Palekana kēia wahi i (ma muli o) kāna kia‘i ‘ana aku.



9. This place has changed because of not standing against the navy.


Ua loli kēia wahi mamuli o ke kūʻē ʻole ʻana i ka pūʻali/’oihana moku.


Ua loli kēia wahi i ke kūʻē ʻole ʻana aku i ka pūʻali kaua moana.



10. Her skin looks dry because she doesnʻt care for it.


Nānā maloʻo ke ʻili ona mamuli o kona mālama ʻole ʻana.


Maloʻo kona ʻili i kāna mālama ʻole ʻana iho. (i ia ʻili ona)


ʻAwe - Wā -


When - I/ma = I koʻu hele ʻana aku i ka hale kūʻai//I ka hele ʻana oʻu i ka hale kūʻai

(kumu: i manawa not needed because the action is implied)

Before = Ma mua o koʻu hele ʻana aku i ka hale kūʻai…

After = Ma hope o koʻu hele ʻana aku i ka hale kūʻai…

In order to/for = No koʻu hele ʻana aku i ka hale kūʻai, pono ke kaʻa


1. She needs to ask before she picks the limu.


Pono ʻo ia e noi ma mua o kāna ʻohi ʻana i ka limu.


Pono ʻo ia e noi ma mua o kāna ʻohi ʻana mai i ka limu.



2. After we surf today, we have to wash car.


Ma hope o ko kākou heʻe nalu ʻana i kēia lā, pono kākou e holoi i ke kaʻa


Ma hope o kā kākou heʻe nalu ʻana aku i kēia lā, pono kākou e holoi i ke kaʻa.


3. I need a poi pounder in order to pound poi.


Pono iaʻu he kūʻi poi no ke kūʻi ʻana i ka poi.


Pono au i kekahi pōhaku kuʻi ʻai no kaʻu kuʻi ʻai ʻana mai i ka ʻai.



4. This is a digging stick for digging up sweet potato.


He ʻōʻō kēia no ka ʻeli ʻana i ka ʻuala.


ʻO kekahi ʻōʻō kēia no ke kāʻai ʻana aku i ka ʻuala.



5. When I went to the store, I saw Kalani.


I koʻu hele ʻana i ka hale kūʻai, ua ʻike au iā Kalani.


Ua ‘ike au iā Kalani i koʻu hele ‘ana aku i ka hale kūʻai.

I koʻu hele ‘ana aku i ka hale kūʻai, ua ‘ike au iā Kalani.

ʻOiai, ua hele ʻoe = since you went..

ʻOiai ʻoe i hele ai, When you went


6. When she drove to school, a kid got hit by her.


Kalawai i kona kaʻa ʻana i ke kula, ua pā kekahi keiki iā ia.


I kona kalaiwa ʻana i ke kula, ua pā kekahi keiki iā ia.

hoʻokuʻi = hit by car



7. Before we give the remainder to Kalei, ask the kūpuna.


Ma mua o ko kākou hāʻawi ʻana i ke koena iā Kalei, e nīnau i nā kūpuna.


Ma mua o kā kākou hāʻawi ʻana i ke koena iā Kalei, e noi/nīnau i nā kūpuna.

e noi e kōkua

e nīnau inā hiki ke kōkua



8. After Kanani measures the canoe hull, lets eat.


Ma hope o ko Kanani ana ʻana i ka ʻiako waʻa, e ʻai kākou.


Ma hope o kā Kanani ana ʻana i ke kaʻele, e ʻai kākou.



9. You have to take care when you scale fish.


Pono ʻoe e mālama i kou unahi ʻana i ka iʻa.


Pono ʻoe e mālama i kāu unaunahi ʻana aku i ka iʻa.

E mālama ʻoe i kāu unaunahi ʻana aku i ka iʻa.



10. When Kalākaua went around the earth, he ment Edison.


I ka holopuni ʻana o Kalākaua ka honua, ua hui ʻo ia me Edison.


I ko Kalākaua kaʻapuni ʻana aku i ka honua, ua hālāwai akula me Edison.

puni

I ko Kalākaua holo puni ʻana a puni ka honua….

Puni = I ka puni ʻana o ka honua iā Kalākaua…



Author

Rosa B.

Information

Last changed