Prawo własności

Dominium, proprietas

• odrębne władztwo prawne osób nad rzeczami

• nieograniczone prawo na rzeczy własnej

Była to własność uznana i chroniona według prawa cywilnego

• tylko dla obywateli rzymskich

• przedmiotem tylko grunty położone w Italii

• także ruchomości

• res mancipi można było przenieść tylko przez formalne akty pozbywcze prawa cywilnego

  • mancipatio (przy świadkach)

  • in iure cessio (przy współudziale magistratury)

• res nec mancipi przenoszono przez traditio

• tylko właściciel kwirytarny mógł

  • przez wyzwolenie nadać niewolnikowi stanowisko obywatela rzymskiego

  • skutecznie sporządzić legat windykacyjny

  • korzystać z rei vindicatio, actio negatoria (środki ochrony petytoryjnej)

Była to własność uznana i chroniona według prawa pretorskiego

• zainteresowani pomijali formalności prawa cywilnego -> proste wydanie rzeczy przez zbywcę do rąk nabywcy (traditio)

• przy res mancipi własność kwirytarna pozostawała przy zbywcy, a na nabywcę przechodziło tylko possessio civilis, z nadzieją na uzyskanie własności kwirytarnej po upływie dwóch lat lub nawet jednego roku przez zasiedzenie (usucapio)

Duplex dominium

• kwirytarna – zbywca

• bonitarna – nabywca

  • korzystał z przedmiotu swojej własności i pobierał z niego pożytki

  • na jego rzeczy ciążyło nadal prawo właściciela kwirytarnego - od zasiedzenia

• własność państwa

• prywatni użytkownicy nie mieli tytułu właścicieli - obowiązek opłacania daniny

• faktycznie, użytkownicy gruntów prowincjonalnych byli prawdziwymi właścicielami

  • korzystali z nich w pełnym zakresie i to dziedzicznie

  • mogli je pozbywać - traditio

  • korzystali z ochrony petytoryjnej, wzorowanej na ochronie własności kwirytarnej

• pojedyncza (unum dominium)

• chroniona przez ich własne prawo lokalne

• rzymscy magistratus osłaniali własność peregrynów, jako urządzenie z zakresu ius gentium

• posiadanie miesza się z własnością, a ta z kolei z prawami na rzeczy cudzej

• tendencja do wysuwania na pierwszy plan właśnie faktycznego władania rzeczami

• rozgraniczenie własności od posiadania i od praw na rzeczach cudzych

• zniesienie różnicy pomiędzy własnością gruntów italskich i gruntów prowincjonalnych

• zniesienie podwójnej własności

• wąski krąg dopuszczalnych podmiotów (właścicieli)

• szeroki krąg możliwych przedmiotów

• swoboda właściciela w korzystaniu ze swego prawa i w rozporządzaniu nim

• ochrona stanowiska właściciela jako wyraz jego uprawnienia wyłącznego i skutecznego wobec wszystkich osób postronnych

• właścicielem kwirytarnym mógł być tylko obywatel rzymski, będący zarazem osobą sui iuris

• dla peregrynów była dostępna tylko własność według ich praw lokalnych, a także według ius gentium

• podwójna własność była własnością indywidualną w dwóch płaszczyznach

  • w świetle prawa cywilnego właścicielem był tylko właściciel kwirytarny

  • w świetle prawa pretorskiego właścicielem był właściciel bonitarny

Communio pro indiviso

• współudział w prawie własności większej liczby osób na jednej rzeczy

• udział określony w sposób idealny w postaci ułamka

• podział prawa do rzeczy

• Ius possidendi - prawo do korzystania z rzeczy własnej

  • harmonia pomiędzy władztwem faktycznym a władztwem prawnym

• Ius utendi - prawo do używania rzeczy własnej

  • właściciel mógł posługiwać się rzeczą własną według swojego upodobania, bezpośrednio lub za pośrednictwem innych osób

• Ius abutendi - prawo zużycia, najbardziej skrajny przejaw prawa używania

  • sposób korzystania z rzeczy zużywalnych

• Ius fruendi - prawo do pobierania pożytków

  • właścicielowi rzeczy macierzystej przypadały na własność także pochodzące z niej pożytki

• Ius disponendi - prawo do rozporządzania rzeczą własną

  • wywierało skutki nie tylko za życia

• w sferze obyczajowej - z dezaprobatą społeczną spotykały się przejawy niegospodarności

• w sferze prawa publicznego - wywłaszczenie dla dobra publicznego

  • ograniczenia o charakterze:

    • sanitarnym

    • komunikacyjnym

    • budowlanym

• w sferze prawa prywatnego - wynikały one z prawa sąsiedzkiego, regulującego współżycie pomiędzy właścicielami pobliskich nieruchomości

  • szkodliwe oddziaływania na grunt sąsiedni - immissiones

• przyjęte przez samych właścicieli

  • prawa na rzeczach cudzych

  • stosunki obligacyjne - właściciel wyzbywa się przejściowo części swoich uprawnień

• własność była władztwem pełnym

• ograniczenia były czymś zewnętrznym

• skoro odpadło jakieś ograniczenie, to własność automatycznie wracała do swej pierwotnej rozciągłości

Przy udziale poprzedniego właściciela w drodze przeniesienia prawa własności

• mancypacja (mancipatio)

• in iure cessio

• tradycja (traditio)

Niezależnie od czyichkolwiek uprawnień poprzednich

• zasiedzenie (usucapio)

• zawłaszczenie (occupatio)

• nabycie pożytków (fructus)

• połączenie i zmieszanie rzeczy (accessio)

• przetworzenie rzeczy (specificatio)

• porzucenie rzeczy przez właściciela z zamiarem wyzbycia się własności (derelictio)

• zniszczenie rzeczy lub zaliczenie jej do kategorii rzeczy wyłączonych z obrotu

• całkowita utrata władzy nad dzikim zwierzęciem, które uciekło z niewoli, lub nad oswojonym zwierzęciem, które zatraciło „przyzwyczajenie do powracania”

• jeżeli własność miała przejść na nabywcę od razu, to sam właściciel musiał być zbywcą, albo też musiała go reprezentować osoba upoważniona do pozbycia

• nie wystarczała sama umowa między stronami (nudum pactum), ale nadto potrzeba było osobnego, widocznego na zewnątrz i dostrzegalnego przez otoczenie aktu przejścia tej władzy

  • wydania rzeczy nabywcy (traditio)

  • długotrwałe władanie po stronie nabywcy (usucapio)

• I etap - czynność zobowiązująca do przeniesienia własności – tytuł do nabycia własności

• II etap - osobna czynność rozporządzająca, której dokonywano jednym ze sposobów nabycia

• pierwotnie była rzeczywistym, formalnym aktem-kupna sprzedaży, dokonywanym w obecności 5 świadków oraz trzymającego wagę

• do przeniesienia własności na res mancipi

• potem akt pozornej sprzedaży

• była publicznym aktem prawnym, w którym następowało formalne stwierdzenie przejścia władzy nad osobą czy nad rzeczą z jednej osoby na drugą

• akt właściwy tylko dla obywateli rzymskich

• akt abstrakcyjny - oderwany od swej podstawy ekonomicznej i od swej przyczyny prawnej (causa)

• do oddawania wolnych osób alieni iuris w mancipium

• akt pomocniczy przy dokonywaniu adopcji i emancypacji

• jedna z form wprowadzenia żony pod władzę agnacyjną męża - coempio

• jeden ze sposobów sporządzenia testamentu

• początek z rzeczywistego procesu, prowadzonego w formie legis actio sacramento in rem

• pozorny proces - nie było sporu, a strony dążyły zgodnie do zmiany jakiegoś stanu prawnego

• formalne odstąpienie jakiegoś prawa przed sądem

• formalny i abstrakcyjny sposób przeniesienia własności

• tylko dla obywateli rzymskich

• nie dopuszczano osób alieni iuris

• wydanie rzeczy - prosty i naturalny sposób przenoszenia władzy nad rzeczami przez wydawanie ich z ręki do ręki

• dostępny także dla nieobywateli

• odnosiła się tylko do res corporales

• mogło prowadzić do powstania dzierżenia, nabycia posiadania albo własności

• tą drogą przenoszono własność kwirytarną na res nec mancipi, własność bonitarną na res mancipi, quasi-własność gruntów prowincjonalnych, a także własność peregrynów

• przeniesienie prawa tylko, gdy zostały spełnione łącznie następujące wymogi

  • zbywca musiał być właścicielem rzeczy tradowanej, i to zdolnym do rozporządzania swoim prawem

  • zgodna wola przeniesienia prawa własności

  • podstawą wydania rzeczy musiała być czynność prawna stron usprawiedliwiająca przejście prawa własności - akt kazulany zależny w swej skuteczności od istnienia i od dopuszczalności przyczyny prawnej (causa)

Nabycie własności na skutek ciągłości posiadania przez czas określony prawem

• usucapio

• longi temporis praescriptio

• przy nieformalnym nabyciu res mancipi usucapio kończyła przejściowy stan własności bonitarnej, nabywca stawał się pełnoprawnym właścicielem kwirytarnym

• przy nabyciu rzeczy, nawet w sposób formalnie poprawny, ale od niewłaściciela, nabywca stawał się przez zasiedzenie właścicielem

• nie można było dokonać zasiedzenia na res extra patrimonium, na gruntach prowincjonalnych, na rzeczach należących do fiskusa

• dawna usucapio była dostępna tylko dla obywateli

• wyłączono spod zasiedzenia rzeczy skradzione (res furtivae)

• nie można było dokonać zasiedzenia na niewolniku zbiegłym od swego pana (servus fugitivus)

• zasiedzenie według dawnego ius civile

• sposób nabycia własności kwirytarnej

• tylko dla obywateli

• nieruchomości - 2 lata

• ruchomości - 1 rok

• bez rzeczy skradzionych i nabytych siłą

• potem dołączono wymogi słusznego tytułu i dobrej wiary

• początkowo był to zarzut procesowy przeciw powództwu właściciela, a raczej quasiwłaściciela gruntu prowincjonalnego

• posiadacz gruntu po 10 lub 20 latach mógł żądaniu zwrotu przeciwstawić zarzut długotrwałego posiadania

• sposób nabycia prawa własności

• usucapio była zasiedzeniem na ruchomościach

• longi temporis praescriptio była zasiedzeniem na nieruchomościach

• Res habilis

• Titultus

• Fides

• Possessio

• Tempus

• rzecz „podatna” do zasiedzenia

• nie były to rzeczy wyjęte z obrotu, skradzione, posagowe, fiskalne, kościelne

• miało doprowadzić do zasiedzenia

• nabyte w poprawny sposób, w oparciu o tytuł słuszny (iustus titulus) i prawdziwy (verus)

• zasiedzenie ma mieć początek legalny i rzeczywisty

• wymóg dobrej wiary obowiązywał tylko przy rozpoczęciu zasiedzenia

• posiadacz, który później dowiedział się o bezprawnym charakterze swego posiadania, mógł już skutecznie dokonać zasiedzenia

• do zasiedzenia prowadziło tylko posiadanie sprawowane we własnym imieniu (possessio civilis), nieprzerwane

• po przerwie cały wymagany okres posiadania liczyło się od nowa

• nie było przerwą wstrzymanie biegu terminu potrzebnego do zasiedzenia przeciw pupilowi czy żołnierzowi na wojnie, po ustaniu przeszkody termin biegł dalej

• okres posiadania wymagany do zasiedzenia:

  • ruchomości – 3 lata

  • nieruchomości – 10 lat dla mieszkańców tej samej prowincji i 20 lat dla różnych prowincji

• możliwość doliczenia sobie czasu posiadania poprzednika przy nabyciu posiadania między żyjącymi i przy dziedziczeniu (accessio temporis)

• zasiedzenie nadzwyczajne

• wydłużenie terminów - 30 lat, a dla niektórych rzeczy, np. gruntów kościelnych – 40 lat

• odrzucono wymóg słusznego tytułu

• dopuszczono do nabycia rzeczy skradzione

Occupatio

• objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej (res nullius)

• „to wszystko, co chwyta się na ziemi, w morzu i w powietrzu”

• mienie należące do nieprzyjaciela znajdujące się na terenie państwa rzymskiego

• rzeczy porzucone - świadomie przez właściciela (res derelictae)

• skarb (thesaurus)

Fructus - stawały się odrębnymi rzeczami dopiero w chwili odłączenia od rzeczy macierzystej i co do zasady przypadały właścicielowi tej rzeczy

• sposób pierwotny - określony krąg osób nabywał pożytki z chwilą odłączenia się ich od rzeczy macierzystej (separatio)

  • właściciel rzeczy macierzystej

  • posiadacz w dobrej wierze

  • emfiteuta

• sposób pochodny - kreślony krąg osób nabywał odłączone od rzeczy macierzystej pożytki na mocy kontraktu zawartego z wydzierżawiającym dopiero z chwilą ich objęcia w posiadanie (perceptio)

  • użytkownik

  • zwykły dzierżawca

Accessio (przyrost, przybytek)

• pierwotna metoda nabycia własności, prowadząca do nabycia własności na rzeczy ubocznej, która w sposób trwały została złączona z rzeczą główną, stając się jej częścią składowa

Działalność wód płynących - liczne i wartkie wody płynące w Italii

• alluvio (przymulisko) – powiększenie jednego gruntu kosztem drugiego przez łagodne działanie rzeki

• avulsio (oderwisko) – polegało na gwałtownym oderwaniu przez rzekę części gruntu i przyłączeniu jej do gruntu innego właściciela, własność tego drugiego rozszerzała się na przybytek dopiero wtedy, gdy połączenie stało się trwałe

• nieruchomość rzeczą ważniejszą

• to, co znajduje się na gruncie, przypada gruntowi

• skutek tylko przy trwałym połączeniu

Wymagano, aby połączenie miało charakter trwały i aby istniała nierówność połączonych rzeczy

• spawanie (ferruminatio) – własność rzeczy głównej rozciągała się na rzecz uboczną, a prawo własności na rzeczy ubocznej gasło

• lutowanie (plumbatura) – własność rzeczy głównej rozciągała się na rzecz uboczną, ale własność rzeczy ubocznej mogła odżyć na nowo

Specificatio

• obróbka cudzego materiału (bez porozumienia z właścicielem), powstawała nowa rzecz (nova species)

• jeżeli rzecz da się przywrócić do pierwotnego stanu, to właścicielem pozostaje właściciel materiału, jeżeli to niemożliwe, to nowa rzecz należy do przetwórcy (jeżeli przetworzył w dobrej wierze)

• powództwo o uregulowanie zatartych granic (actio finium regundorum)

• powództwo o usunięcie urządzeń kierujących spływem wody (actio aquae pluviae arcendae)

• protest przeciwko bezprawnej budowie na gruncie sąsiednim (operis novi nuntiatio)

• żądanie zabezpieczenia przed szkodą grożącą z gruntu sąsiedniego (cautio damni infecti)

Rei vindicatio i actio negatoria

• środki ochrony petytoryjnej - sądowej ochrony prawa o definitywnym charakterze

• przeciw każdemu, kto naruszył sferę uprawnień właściciela

• służyło kwirytarnemu właścicielowi rzeczy do wydobycia jej od osoby nieuprawnionej

• powód - nie był posiadaczem rzeczy spornej, ale twierdził, że jest jej właścicielem kwirytarnym

• obywatele rzymscy -> właściciel kwirytarny

• w procesie legisakcyjnym pozwany musiał w kontrawindykacji podnieść takie same pretensje do władania rzeczą jak powód

• sporna była legitymacja dzierżycieli, która zależała od tego, czy dzierżyciel wywodził swoje władanie od właściciela, czy od osoby nieuprawnione

• można było dochodzić zwrotu rzeczy materialnych (res corporales), indywidualnie oznaczonych

• powód dążył do sądowego uznania swego prawa własności i do przywrócenia stanu zgodnego z jego prawem (restitutio)

Ficti possessores

• ten, kto bezpodstawnie wdał się w spór

  • szczególny rodzaj matactwa procesowego - przeciąganie pozornego sporu, co umożliwiałoby prawdziwemu posiadaczowi dokończenie zasiedzenia

• ten, kto podstępnie wyzbył się posiadania

  • przez zniszczenie rzeczy spornej

Probatio diabolica

• w przypadku pochodnego nabycia trzeba było wykazać także uprawnienia swoich poprzedników, teoretycznie aż do nabycia pierwotnego

• posiadacz w dobrej wierze po przegranym procesie windykacyjnym zobowiązany był oddać tylko rzecz macierzystą, a od Justyniana zwracał także pożytki jeszcze niezużyte (fructus exstantes)

• posiadacz w złej wierze musiał zwrócić rzecz sporną oraz wszystkie pożytki, nawet te, których nie zebrał ze swej winy (fructus percipendi). Co do pożytków zużytych lub niezebranych musiał zapłacić odszkodowanie

• konieczne (impensae necessariae) - niezbędne, ażeby rzecz zachowała się w ogóle albo nie uległa pogorszeniu

• użyteczne (impensae utiles) - podnosiły wartość rzeczy i zwiększały czerpane z niej dochody

• zbytkowne (impensae voluptuariae) - ozdabiały tylko rzecz główna

• przysługiwało właścicielowi, który nie został pozbawiony posiadania rzeczy, ale jego prawo uległo naruszeniu w inny sposób, a sprawca tego naruszenia twierdził, że ma do tego prawo

• zaprzeczenie, że pozwanemu przysługiwało prawo do naruszania własności właściciela kwirytarnego

• udowodnienie, że na jego grunt nie została nałożona żadna służebność oraz musiał udowodnić to swoje prawo własności

• pozwany musiał ewentualnie udowodnić, że przysługuje mu prawo do naruszenia prawa własności właściciela

• powód dążył do:

  • sądowego stwierdzenia, że jego własność jest wolna od spornego ograniczenia

  • zabezpieczenia, że zakłócenie nie powtórzy się w przyszłości

  • odszkodowania z tytułu ewentualnych szkód powstałych w wyniku naruszenia własności

Środki ochrony petytoryjnej według prawa pretorskiego

• fikcja, żeby posiadacza znajdującego się dopiero na drodze do zasiedzenia potraktował w wyroku tak, jak gdyby już dokonał zasiedzenia, a zatem tak, jak gdyby już był właścicielem kwirytarnym

• właściciel bonitarny

  • nabył res mancipi od właściciela kwirytarnego, ale tylko przez tradycję

• posiadacz, który w dobrej wierze i na podstawie słusznego tytułu nabył rzecz podatną do zasiedzenia, ale od nieuprawnionego

  • skuteczne tylko wobec przeciwnika gorzej uprawnionego

• właściciel kwirytarny

  • łatwiejsza forma - brak diabelskiego dowodu

  • wystarczyło, że wykazał, że przed utratą posiadania znajdował się na drodze do zasiedzenia