Prawo spadkowe

• spadek jest wejściem w ogół praw zmarłego

• prawa i obowiązki przechodziły na spadkobiercę na podstawie jednej czynności prawnej - sukcesja uniwersalna (sucessio universalis)

• we wszystkie prawa i zobowiązania podlegające dziedziczeniu wstępuje dziedzic lub kilku dziedziców

• połączenie majątku zmarłego z majątkiem dziedzica

• odpowiedzialność za długi spadkowe

• zapisy - legaty i fideikomisy - sukcesja syngularna (sucessio singularis)

  • przysporzenie majątkowe kosztem majątku spadkowego

• spadek jako rzecz niematerialna

• można było dziedziczyć rzeczy materialne, jak i prawa majątkowe

• na dziedzica nie przechodziły uprawnienia ściśle związane z osobą zmarłego

• moment powołania do spadku =/= moment nabycia spadku

Delatio hereditatis

• chwila otwarcia się prawnej możliwości nabycia spadku

• konieczny wymóg dziedziczenia

• dziedzice domowi i konieczni (heredes domestici et necessarii)

  • osoby pozostające pod władzą spadkodawcy jako zwierzchnika familii

  • po śmierci spadkodawcy osoby te nabywały spadek z mocy samego prawa

  • nie mogły odrzucić spadku

• dziedzice zewnętrzni (heredes extranei)

  • osoby te miały możliwość wyboru, czy przyjmują spadek, czy go odrzucają

  • nabywali spadek na podstawie oświadczenia woli objęcia spadku (aditio hereditatis)

• Dziedziczenie według prawa cywilnego

• Dziedziczenie według prawa pretorskiego

• Dziedziczenie według nowel justyniańskich

• spadkobiercą mogła stać się tylko osoba powołana do spadku

• Dziedziczenie testamentowe

• Dziedziczenie beztestamentowe - ustawowe (ab intestato)

  • na mocy prawa

  • brak ważnego testamentu lub utracenia przez niego mocy wiążącej

• Dziedziczenie przeciwtestamentowe (contra tabulas)

  • ochrona interesów niektórych członków rodziny przez całkowite, bądź częściowe unieważnienie pozostawionego przez spadkodawcę testamentu

• dziedziczenie testamentowe miało pierwszeństwo przed dziedziczeniem beztestamentowym

Delatio hereditatis albo vocatio ad hereditatem

• w dziedziczeniu testamentowym - z woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie

• w dziedziczeniu beztestamentowym i przeciwtestamentowym - z ustawy/edyktu pretorskiego

• dziedziczenie według prawa cywilnego

• dziedziczenie według prawa pretorskiego

• wspomaganie prawa cywilnego - początkowo odnosiło się do posiadania spadku - komu przyznać posiadanie spadku na czas sporu

• uzupełnienie prawa cywilngo - droga do dziedziczenia nowym kategoriom uprawnionych (kognatom czy spadkobiercom powołanym w nieformalnych testamentach)

• poprawienie prawa cywilnego - pominięcie formalnych uprawnień dziedziców prawa cywilnego (dzieci emancypowane)

• trzeba było zawsze ubiegać się u pretora w określonym terminie

• dopuszczany przez pretora do spadku

• w świetle ius civile nie był on dziedzicem

• korzystał z ochrony prawa pretorskiego za pomocą formułek z fikcją „jak gdyby był dziedzicem”

• stawał się pełnoprawnym właścicielem spadku po roku faktycznego władania nim dzięki usucapio pro herede - zasiedzenie spadku

• bonorum possessio cum re - stanowisko dziedzica na zawsze

• bonorum possessio sine re - tymczasowe władanie spadkiem (ustąpienie wobec lepiej uprawnionego)

Jednostronne i odwołalne rozporządzenie ostatniej woli, ustanawiające w formie imperatywnej ściśle określoną osobę jako dziedzica

• czynność prawna na wypadek śmierci

• wywierał skutki po śmierci

• essentialia negotii -> ustanowienie dziedzica

• kodycyl - rozporządzenie ostatniej woli, nie zawierało ustanowienia dziedzica

• Testamenty według prawa cywilnego

• Testament według prawa pretorskiego

• Testamenty według prawa poklasycznego i justyniańskiego

• Testamenty nadzwyczajne

• najstarsze testamenty według ius civile - sporządzenie publiczne w szczególnych okolicznościach

  • w czasie pokoju przed zgromadzeniem ludowym

  • w czasie wojny przed gotowym do boju oddziałem

• testament mancypacyjny - akt prywatny, dokonany w każdej chwili

  • 5 świadków + trzymający wagę

  • testator mancypował swój majątek zaufanej osobie (familiae emptor) za symboliczną zapłatę, dając ustne polecenie, komu ma wydać ten majątek po śmierci (nuncupatio)

  • skutki testamentu prywatnego osiągano przez dwie czynności powiernika dokonywane między żyjącymi

    • formalne przyjęcie majątku

    • rzeczywiste wydanie majątku

  • wręczenie tabliczki woskowej przy formalnościach mancypacji (testator -> powiernik)

• odrzucenie formalnośći testamentu mancypacyjnego

• bonorum possessio secundum tabulas każdemu, kto przedłoży testament pisemny opatrzony pieczęciami co najmniej siedmiu świadków

• Formy publiczne testamentu

• Forma pisemna testamentu

• Forma ustna testamentu

• Testament trzyczęściowy

• Testament holograficzny

• wpisanie ostatniej woli testatora do akt sądowych lub gminnych (testamentum apud acta conditum)

• złożenie testamentu u cesarza (testamentum principi oblatum)

• duża rola ze względu na wartości dowodowe

• dla bezpieczeństwa większa ilość egzemplarzy

• sporządzenie w obecności 7 świadków

Testamentum tripertitum

• zasady prawa cywilnego - jednoczesna obecność uczestników

• zasady prawa pretorskiego - siedmiu świadków i obowiązek opieczętowania

• zasady prawa cesarskiego - podpisy testatora i świadków

• Testator okazywał świadkom rozporządzenie ostatniej woli, po czym podpisywał dokument, a następnie robili to świadkowie, na koniec dokument był pieczętowany

• napisany własnoręcznie przez testatora

• własnoręcznie przez niego podpisany

• bez potrzeby udziału świadków

• testament żołnierza w służbie czynnej (testamentum militis)

  • łagodzenie wymogów formy (i treści) testamentu żołnierskiego

  • sporządzenie testamentu żołnierskiego w dowolnej formie pisemnej czy ustnej bez ograniczeń

• testamenty sporządzone w czasie zarazy -ułatwione sporządzenie

• testament sporządzony przez niewidomego lub niepiśmiennego - wymóg obecności siedmiu świadków i dodatkowego ósmego, któremu dyktowano treść testamentu albo urzędnikowi (tabulariuszowi), a następnie świadkowie składali podpisy

• testamenti factio activa - zdolność do sporządzenia testamentu

  • obywatel rzymski

  • osoba sui iuris

  • nieograniczony w zdolności do czynności prawnych

• testamenti factio passiva - zdolność dziedzica powołanego w testamencie do dziedziczenia

  • zdolność według prawa rzymskiego

  • można było powołać niewolnika

    • swojego niewolnika trzeba było najpierw wyzwolić

    • dziedziczył spadek bardzo zadłużony, którego nie przyjął nikt z pozostałych dziedziców

    • dziedzicem mógł zostać cudzy niewolnik, ale spadek przypadał jego właścicielowi

  • pozbawieni:

    • peregryni, niemający commercium z Rzymianami

    • przejściowo kobiety

    • niektóre związki osób

• w chwili sporządzenia testamentu

• w chwili śmierci testatora

• w chwili nabycia spadku

• brakowało w testamencie ustanowienia dziedzica

• nie została zachowana pewna określona prawnie forma testamentu

• testator nie miał testamenti factio activa lub dziedzic nie miał testamenti factio passiva

• testator pominął w testamencie synów pozostających pod jego władzą (ani nie ustanowił ich dziedzicami ani ich nie wydziedziczył)

• testator po sporządzeniu testamentu uległ capitis deminutio (nawet minima)

• po śmierci testatora urodził się pogrobowiec, a testator go pominął

• został sporządzony nowy testament przy spełnieniu określonych warunków

• testator po sporządzeniu testamentu dokonał adopcji lub arrogacji i nie uwzględnił tych osób w testamencie

• wszyscy powołani odrzucili spadek

• wszyscy powołani zmarli przed testatorem

• warunek postawiony ustanowionemu dziedzicowi nie został spełniony

• według ius civile

  • tylko przez akt przeciwny, a mianowicie przez sporządzenie nowego testamentu

  • świadome zniszczenie nie miało znaczenia

• według prawa pretorskiego

  • świadome zniszczenie napisanego i opieczętowanego testamentu przez testatora rozumiano jako zmianę jego woli

• według prawa justyniańskiego

  • odwołanie:

    • bez sporządzania nowego, po 10 latach

    • wobec trzech świadków

    • przez oświadczenie złożone do akt publicznych

Codicilli

• list wywierający dyspozycje pośmiertne, kierowany do spadkobierców testamentowych czy beztestamentowych, a także do zapisobierców

• brak możliwości ustalenia dziedzica i wydziedziczenia

• dyspozycje testamentowe (legaty, wyzwolenie, ustanowienie opieki) można było umieścić w kodycylu potwierdzonym przez testament (codicilli testamento confirmati)

  • brak potwierdzenia - tylko fideikomisy

  • klauzula kodycylarna - zastrzeżenie, że jeśli testament stanie się nieważny to ma on obowiązywać jako kodycyl

• Ustanowienie dziedzica (heredis institutio)

• Ustanowienie dziedzica z terminem (dies) lub pod warunkiem (conditio)

• Podstawienie dziedzica (substitutio)

• Wydziedziczenie (exheredatio)

• Dalsza treść testamentu

Heredis institutio

• fundament testamentu - na samym początku (brak = nieważny testament)

• w formie imperatywnej z użyciem stanowczych i solennych słów

• w przypadku sukcesji uniwersalnej jeden lub więcej dziedziców (udział oznaczony w częściach ułamkowych)

• testator mógł powołać dziedzica tylko na stałe

• testator nie mógł ograniczyć dziedzica - były traktowane jako niedodane

  • terminem

  • warunkiem rozwiązującym

  • warunkiem niemożliwym do spełnienia bądź niemoralnym

• testator mógł powołać dziedzica

  • pod warunkiem zawieszającym (jeśli potestatywny i negatywny -> spełnienie można było stwierdzić dopiero po śmierci uprawnionego)

    • cautio Muciana - warunkowo powołany dziedzic mógł objąć spadek od razu, ale musiał złożyć stypulacyjne zobowiązanie, że zwróci spadek, jeżeli nie dotrzyma warunku

Substitutio

• dziedzic podstawiony (heres substitutus)

  • na wypadek, gdyby dziedzic ustanowiony (heres institutus) nie mógł lub nie zechciał przyjąć spadku

• rodzaj warunkowego powołania do spadku

• rodzaje podstawienia:

  • pospolite (substitutio vulgaris)

  • pupilarne (substitutio pupillaris)

  • quasi-pupilarne (substitutio quasi pupillaris)

• brak ograniczenia liczbowego

• na samym końcu podstawiało się własnego niewolnika (nie mógł odrzucić spadku)

• substytucja wygasała wtedy, kiedy ustanowiony dziedzic nabył spadek

• ustanowienie przez ojca dziedzica dla swojego niedojrzałego dziecka

  • na wypadek, gdy dziecko umrze jako niedojrzałe po śmierci ojca

• po dojściu pupila do dojrzałości substytucja traciła znaczenie, ponieważ mógł on już sam sporządzić testament

• ustanowienie przez ojca dziedzica dla swojego dojrzałego, ale chorego umysłowo dziecka

  • na wypadek, gdy to chore umysłowo dziecko umrze po śmierci ojca nie odzyskawszy zdrowia

• wygasało, gdy chory odzyskał zdrowie psychiczne

Exheredatio

• sposób regulowania dalszej sukcesji ogólnej

• dokonane w odpowiedniej formie (inaczej testament nieważny)

• brak obowiązku uzasadniania

• syn - imiennie

  • jeśli został nieprawidłowo wydziedziczony, to testament stawał się nieważny i następowało dziedziczenie ab intestato

• pozostałe osoby sui heredes - bezimiennie

• zapisy (cząstkowe przysporzenia majątkowe)

• wyzwolenia niewolników

• powołania opiekunów dla niedojrzałych i kobiet

• polecenia skierowane do dziedziców lub zapisobiorców

• początkowo akt prywatnoprawnym -> akt publiczny - przed władzą podatkową w obecności świadków

• testament z chwilą otwarcia był dokumentem publicznym

• soby zainteresowane miały prawo wglądu i robienia odpisów

• wykonanie testamentu =/= sporządzenie testamentu

Ab intestato

• spadkodawca zmarł i nie pozostawił w ogóle testamentu lub był nieważny

• testament spadkodawcy stał się po śmierci nieważny i bezskuteczny

• żadna z osób powołanych do dziedziczenia nie stała się dziedzicem

  • dziedzic umarł wcześniej niż testator lub nie chciał przyjąć spadku

• w kolejności za dziedziczeniem testamentowym, które ma pierwszeństwo

• trzy systemy dziedziczenia beztestamentowego

  • według Ustawy XII tablic - pokrewieństwo agnacyjne

  • według prawa pretorskiego - pokrewieństwo agnacyjne i kognacyjne

  • według Nowel Justyniana - pokrewieństwo kognacyjne

Trzy klasy dziedziców

• sui heredes - osoby wolne, które podlegały bezpośrednio władzy ojcowskiej spadkodawcy i z chwilą jego śmierci stawały się osobami sui iuris

  • żona w małżeństwie cum manu - agnacyjna córka

  • dzieci bez różnicy płci, także adoptowane (bez emancypowanych i córek wydanych za mąż cum manu)

  • ewentualnie dalsi zstępni zmarłych czy emancypowanych synów - bezpośrednia władza spadkodawcy

  • dziedzice domowi (domestici heredes) - ich dziedziczenie było naturalnym przedłużeniem dotychczasowej sytuacji, ponieważ za życia ojca byli uważani za jak gdyby właścicieli majątku familijnego

  • podział spadku w częściach równych według głów (in capita) lub w częściach nierównych według szczepów (in stirpes

• proximi agnati - agnaci tylko najbliższego stopnia, gdy trwała więź agnacyjna

  • w przypadku braku sui heredes

  • rodzeństwo spadkodawcy oraz matka z małżeństwa cum manu -> stryjowie -> bracia stryjeczni -> dalsi krewni agnacyjni

  • przy wielości dziedziców spadek dzielono w częściach równych według głów (in capita)

• gentiles - osoby z tego samego rodu, to samo nazwisko

  • powołanie do spadku było jednorazowe – jeżeli najbliższy z powołanych nie chciał lub nie mógł dziedziczyć, odpadali także wszyscy dalsi

Pretorowie przez edykty wprowadzali nowe kategorie powołanych do dziedziczenia w oparciu o kognację i o małżeństwo sine manu, odstąpili od zasady jednorazowego powołania do spadku najbliżejuprawnionego

Cztery klasy dziedziców:

• unde liberi - potomkowie spadkodawcy

  • związani węzłem agnacji i emancypowani

  • dzieci dziedziczyły według głów, dalsi potomkowie według szczepów

• unde legitimi - dziedzice ab intestato według ius civile

  • sui heredes

  • proximi agnati

  • gentiles

• unde cognati - kognaci w szerokim zakresie

  • bliżsi stopniem wykluczali dalszych

  • równi dziedziczyli według głów

  • możliwość dziedziczenia krewnych przez kobiety i dziedziczenia dzieci pozamałżeńskich po matce

• unde vir et uxor - małżonkowie

  • żona w małżeństwie cum manu (jako agnatka) dziedziczyła również w klasie drugiej

Oparło się wyłącznie na kognacji i na zasadzie równouprawnienia płci

Cztery klasy dziedziców (każda poprzednia klasa wykluczała następną) :

• zstępni - descendenci

  • dziedzice podlegali władzy spadkodawcy bądź byli emancypowani (po ojcu czy po matce)

  • żyjący wykluczali swoich zstępnych

  • w miejsce zmarłych wstępowali ich następcy - wegług szczepów

• wstępni

  • ascendenci i rodzeństwo rodzone (wspólny ojciec i matka)

  • dzieci po zmarłych braciach lub siostrach

• rodzeństwo przyrodnie

  • osoby, których jedno z rodziców było wspólne ze spadkodawcą

  • dzieci po zmarłych braciach czy siostrach przyrodnich

• krewni boczni - bez ograniczenia

  • bliżsi stopniem wykluczali dalszych, a równi dziedziczyli według głów

• spadki nieobjęte przez nikogo z uprawnionych

• przypadały państwu

  • po duchownym Kościołowi

  • w przypadku żołnierza właściwej jednostce wojskowej

Testator pominął krewnych zstępnych bądź dokonał wydziedziczenia w niewłaściwej formie

• na mocy prawa ogólnie obowiązującego powoływano do spadku najbliższe osoby spadkodawcy, wbrew jego odmiennej woli wyrażonej w testamencie

• ustanowienie dziedzica

• wydziedziczenie

Zachowek

Testamentum inofficiosum

• testator nie naruszył formalnych przepisów dotyczących wydziedziczenia i osoby wydziedziczone faktycznie zostawały pozbawione spadku

• środek procesowy, który służył do obalenia takiego testamentu → querela inofficiosi testamenti

• formalnie przeciw dziedzicom ustanowionym w testamencie

• zaczepiała wolę testatora

• tylko w ciągu pięciu lat od śmierci testatora

  • zstępni spadkodawcy, po nich rodzice i na koniec rodzeństwo mające wspólnego ojca ze spadkodawcą (tylko gdy testator odsunął je od dziedziczenia na rzecz „osoby bezecnej”)

  • uprawniony, który nie otrzymał ze spadku w jakikolwiek sposób (minimalny udział w spadku)

• minimalny udział (pars legitima) z majątku spadkowego

• wyznaczał sąd

• obliczano w stosunku do tej części, jaką otrzymałby uprawniony przy dziedziczeniu beztestamentowym

• gdy sąd uwzględnił skargę to testament upadał -> powód, który zwyciężył nie otrzymywał zachowku, a pełny udział ab intestato

• spadkodawca umniejszył swój majątek, a tym samym i zachowek dziedziców koniecznych -> poszkodowani spadkobiercy mogli dochodzić swoich strat od obdarowanych za pomocą specjalnie w tym celu stworzonych skarg

  • querela inofficiosae donationis

  • querela inofficiosae dotis

• Querela inofficiosi testamenti - środek ochrony tylko dla dziedziców koniecznych zupełnie pominiętych w testamencie

• Actio ad supplendam legitimam - powództwo o uzupełnienie zachowku

  • uprawniony otrzymał w testamencie jakiekolwiek przysporzenie, ale mniejsze od zachowku

• podniesiono wysokość zachówku dla zstępnych

• Nowela 115 z 542 r. - ograniczenie możliwości pomijania w testamencie i wydziedziczania krewnych z linii prostej

  • 14 określonych przypadków, w których można było tego dokonać

• ipso iure - z mocy samego prawa

• przez oświadczenie woli

  • pretor wyznaczał czas do namysłu (tempus ad deliberandum), po jego upływie dopuszczał wierzycieli do zaspokojenia się ze spadku

  • powołany spadkobierca mógł wcześniej złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku

  • ubieganie się o bonorum possessio było traktowane jako przejaw woli przyjęcia spadku.

    • dla krewnych w linii prostej rok

    • dla innych dziedziców 100 dni

• spadek z mocy prawa nabywali sui heredes podlegający władzy spadkodawcy

  • bez potrzeby podejmowania jakichkolwiek czynności

  • odpowiedzialność za długi spadkowe, ale dziedzice mogli je uniknąć jeśli nie zaczęli zajmować się sprawami spadku i nie chcieli z niego korzystać (beneficium abstinendi)

• na niewolnika, którego właściciel powołał do dziedziczenia z równoczesnym wyzwoleniem (servus cum libertate institutus), spadała pełna odpowiedzialność za długi spadkowe i związana z nią niesława bankruta

• dziedzice zewnętrzni niepodlegający władzy spadkodawcy (extranei heredes)

• po śmierci spadkodawcy konkretyzowało się tylko ich powołanie do spadku, natomiast do nabycia spadku potrzebne było jeszcze oświadczenie o jego przyjęciu

• postać oświadczenia woli:

  • Certio

    • formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku, składane ustnie wobec świadków

    • w określonym terminie

    • jeśli nie zostanie dokonane w określonym terminie, to nastąpi wydziedziczenie

  • Nuda voluntas

    • gdy certio nie była wymagana

    • jakakolwiek nieformalna forma oświadczenia

  • Pro herede gestio

    • w sposób dorozumiany przez podjęcie funkcji dziedzica

Hereditas iasens

• majątek zmarłego był bezpański aż do momentu, gdy ktoś go objął

• gdy spadek pozostawał nieobjęty przez nikogo, to traktowano go jako rzecz niczyją (res nullius) -> możliwość zawłaszczenia (bez furtum)

• cały spadek mógł nabyć na własność ktokolwiek przez jednoroczne posiadanie (usucapio pro herede)

  • przy zasiedzeniu spadku leżącego nie było wymogów co do dobrej wiary i słusznego tytułu

• pretorowie powołali kuratora dla takiego majątku spadkowego (curator hereditas iacentis)

Transmissio

• powołanie do spadku dawało dziedzicom zewnętrznym jedynie uprawnienie do nabycia spadku (charakter ściśle osobisty)

• jeżeli powołany do spadku heres extraneus zmarł przed wyrażeniem woli przyjęcia spadku, powołanie przechodziło na dalszych powołanych do dziedziczenia po spadkodawcy

• ustawodawstwo cesarskie na korzyść spadkobierców powołanego do dziedziczenia - w wypadku śmierci powołanego do dziedziczenia, który nie zdążył oświadczyć woli o przyjęciu spadku – prawo do takiego oświadczenia przechodziło na jego spadkobierców

• zachodziła gdy:

  • powołany do spadku nie złożył oświadczenia woli o przyjęciu spadku z ważnych przyczyn

  • powołanym do dziedziczenia było dziecko do lat 7 (infans), będące pod władzą ojca, które zmarło zanim ojciec objął spadek

  • zstępny spadkodawcy (będąc spadkobiercą) zmarł przed otwarciem testamentu

Indignitas

• możliwość straty spadku przez spadkobierce przez niedogodność

• stwierdzano w postępowaniu extra ordinem

• niegodnie nabyty spadek przypadał z reguły fiskusowi

• przyczyny:

  • przewinienia wobec spadkodawcy

  • naruszenia jego ostatniej woli

• wchodził w miejsce spadkodawcy (w ogół praw zmarłego)

• majątek spadkowy zlewał się z jego własnym majątkiem w jedną całość (confusio)

  • stawał się właścicielem rzeczy spadkowych

  • stawał się podmiotem innych praw rzeczowych – wierzycielem i dłużnikiem ze zobowiązań spadkowych (tylko tych, które były dziedziczne)

  • występował w procesach jako powód bądź pozwany w zakresie rzeczy i praw rzeczowych przypadających mu ze spadku

  • mógł dokonać cesji w związku ze spadkiem

  • mógł sprzedać spadek (venditio hereditatis)

• dziedzic stawał się właścicielem spadku, ale nie gwarantowało to posiadania - ktoś inny mógł w danym momencie być w posiadaniu spadku i nie zamierzać go dobrowolnie oddać

• dziedzic według prawa cywilnego (heres) dysponował hereditas petitio

• dziedzic według prawa pretorskiego (bonorum possessor) dysponował interdictum quorum bonorum

• actio in rem

• dziedzic dążył do uzyskania spadku jako całości, ale zakres restytucji był uzależniony od dobrej bądź złej wiary pozwanego

• legitymacja czynna (uprawnienie do wniesienia hereditas petitio)

  • dziedzic prawa cywilnego, ex testamento czy ab intestato

• legitymacja bierna

  • pro herede possessor - ktoś, kto twierdził, że sam jest dziedzicem

  • pro possessore possessor - posiadacz, który legitymował się samym faktem posiadania (prawo klasyczne)

  • posiadacz fikcyjny (od Justyniana)

• służył do nabycia całkowicie nowego posiadania, a nie do ochrony już istniejącego

• kategoria interdicta adipiscendae possessionis

• pretor pomagał uprawnionemu do dziedziczenia według prawa pretorskiego wejść w posiadanie spadku

• współdziedzice (coheredes) - każdy z nich otrzymywał określony dział spadkowy

• z tytułu zobowiązań oraz wierzytelności spadkowych byli w stosunku do swych działów zobowiązani bądź uprawnieni

• każdy z uczestników wspólnoty miał swój udział, którym mógł dysponować sam

• każdy członek wspólnoty mógł zawsze żądać jej zniesienia

• actio familiae erciscundae - powództwo działowe w razie spaoru

• jeśli jeden z uczestników wspólnoty odpadł, a w jego miejsce nie wszedł nikt inny z tytułu substytucji czy transmisji powołania, to zwolniony udział przyrastał do pozostałych udziałów reszty członków wspólnoty, proporcjonalnie do ich wielkości (ius adcrescendi)

• z mocy samego prawa, czasem i bez wiedzy i wbrew woli uczestników

• w dziedziczeniu testamentowym, jak i beztestamentowym (ustawowym)

Collatio

• wyrównanie działów spadkowych przez zaliczenie do masy spadkowej majątku, który mieli zstępni jako osoby sui iuris w chwili spadkobrania bądź pewnych przysporzeń majątkowych, których spadkodawca dokonał za życia na ich rzecz

• Collatio bonorum - pretor dopuszczał emancypowanego do dziedziczenia obok sui heredes, jeżeli wniósł do podziału spadkowego także swój własny majątek

• Collatio dotis -> obowiązek wyrównania działu spadkowego ciążył na córce z tytułu otrzymanego posagu

• gdy dana osoba odziedziczyła spadek dochodziło do konfuzji (confusio) - połączenie własnego majątku z majątkiem spadkowym

• dziedzic odpowiadał tym połączonym majątkiem

  • dawne długi spadkodawcy

  • nowe obciążenia zawarte w zapisach

  • długi własne

Separatio boonorum

• wierzyciele spadkowi obawiali się dziedzica, który mógł być niewypłacalny (heres suspectus)

• „oddzielenie majątków”

• odrębny zarząd spadku (przez kuratora) aż do momentu zaspokojenia ich należności

Beneficium inventari

• środek mający na celu ochronę dziedzica przed stratami z tytułu spadku nadmiernie zadłużonego

  • puste miano dziedzica (inane nomen heredis) - po spłaceniu długów

  • “spadek szkodliwy“ - dziedzic poniósł straty z własnego majątku

• dziedzic, który objął spadek, mógł ograniczyć swoją odpowiedzialność za długi spadkowe przez sporządzenie inwentarza spadku

  • w określonym terminie

  • w obecności notariusza, wierzycieli spadkowych oraz legatariuszy

• dziedzic odpowiadał za długi spadkowe tylko tym zinwentaryzowanym majątkiem spadkowym - do wysokości inwentarza

Rozporządzenie ostatniej woli spadkodawcy, w którym udziela on określonej osobie przysporzenia majątkowego kosztem spadku

• cząstkowe przysporzenie ze spadku

• bez odpowiedzialności za długi spadkowe

• zapis mógł być sporządzony przez osobę, która posiadała testamenti factio activa, a zapisobiorca musiał mieć testamenti factio passiva

  • początkowo tylko dziedzic testamentowy -> każda osoba, która otrzymywała coś ze spadku

• można było zastosować podstawienie

• ustalano w testamencie za pomocą ściśle określonych formuł łacińskich

• odmiany cząstkowych przysporzeń

  • legat

  • fideikomis

• testament - sukcesja uniwersalna - nabywało się ogół praw jednym aktem prawnym

• zapis - sukcesja syngularna - o cząstkowe przysporzenie majątkowe, kosztem majątku spadkowego bez odpowiedzialności za długi spadkowe (nabywa się tylko część praw)

Rodzaj zapisu, którego ustanowienie mogło nastąpić tylko w testamencie w określonych stanowczych słowach

• Legat windykacyjny (legatum per vindicationem)

• Legat damnacyjny (legatum per damnationem)

• Legat sinendi modo

• Legatum per praeceptionem

Legatum per vindicationem

• skutki rzeczowe - testator przenosił w nim własność kwirytarną jakiejś rzeczy własnej wprost na legatariusza

• po objęciu spadku przez dziedzica legatariusz stawał się właścicielem kwirytarnym zapisanej mu rzeczy

  • mógł domagać się jej wydania za pomocą rei vindicatio

• bezpośrednie umniejszenie spadku

• tylko właściciel kwirytarny mógł skutecznie sporządzić legat windykacyjny

Legatum per damnationem

• zawiązanie się zobowiązania o charakterze quasi-kontraktowym pomiędzy legatariuszem (wierzycielem), a dziedzicem (dłużnikiem)

• przedmiotem legatu damnacyjnego mogła być nawet rzecz, która nie stanowiła własności dziedzica

  • dziedzic jako dłużnik był zobowiązany nabyć tę rzecz i świadczyć ją legatariuszowi

• actio ex testamento - legatariusz mógł domagać się od dziedzica wykonania zapisu

• odmiana legatu damnacyjnego

• obowiązywał dziedzica tylko do wyrażenia pozwolenia (sinere), aby legatariusz zabrał rzecz zapisaną mu i zatrzymał ją dla siebie

• przedmiotem tego zapisu mogły być jedynie te rzeczy, które w chwili śmierci testatora stanowiły jego własność lub własność dziedzica obciążonego zapisem

• uprawniał zapisobiorcę do objęcia przedmiotu zapisu, który nie wchodził do podziału spadku i nie był wliczany przy obliczaniu części spadkowej

• Sabinianie - dla współdziedzica, który wskutek tego występował wobec innych współdziedziców równocześnie jako dziedzic i zapisobiorca

• Prokulianie - dla współdziedzica, jaki i dla osoby trzeciej

• actio familiae erciscundae - służyła do rozdziału spadku pomiędzy współdziedzicami

• wiele legatów powodowało, że cały majątek spadkowy „rozchodził się” ->dziedzic nie zyskiwał dzięki takiemu testamentowi praktycznie niczego albo zyskiwał bardzo niewiele

• przy dziedziczeniu beztestamentowym zapisy były bezskuteczne

• Lex Voconia (169 r. p.n.e.)

  • zabraniała ustanawiania zapisów w testamencie ze skutkiem takim, iż ktoś nabędzie w drodze zapisu więcej, niż powołany w testamencie dziedzic

• Lex Falcidia (40 r. p.n.e.)

  • pozwoliła testatorom na obciążenie spadku legatami tylko do 3⁄4 wysokości tego spadku, zawsze co najmniej 1⁄4 musiała pozostać wolna od obciążeń

  • na jej podstawie powstała kwarta falcydyjska (quarta Falcidia)

Zapis oparty na nieformalnej prośbie spadkodawcy, którą kierował do swojego dziedzica lub legatariusza o wydanie przysporzenia majątkowego wskazanej osobie

• początkowo zobowiązywała tylko moralnie -> realizowane w drodze extraordinaria cognitio

• nie wymagały żadnej określonej formy

• wola spadkodawcy mogła być wyrażona w testamencie, w kodycylu, a nawet ustnie poza testamentem czy kodycylem

• dziedzic testamentowy

• dziedzic beztestamentowy

• legatariusz

• fideikomisariusz

• każdy, kto otrzymał jakiekolwiek przysporzenie ze spadku

• legat

  • ściśle określona forma

  • ustanowiony tylko w testamencie

  • obciążony tylko dziedzic testamentowy

  • domaganie się przysporzeń w procesie

• fideikomis

  • nie wymagano ściśle określonej formy

  • ustanowiony w testamencie jak i poza nim

  • obciążony każdy kto otrzymał jakiekolwiek przysporzenie ze spadku

  • zobowiązywał tylko moralnie

Fideicommissum hereditatis

• zapis na podstawie którego spadkodawca zwracał się do dziedzica z prośbą o wydanie całego spadku wskazanej osobie

• dziedzic jako powiernik (heres fiduciarius) lub wykonawca ostatniej woli

• dziedzic tymczasowy - miał spadek wydać osobie trzeciej po upływie pewnego czasu

• poetem

  • dziedzic miał obowiązek przyjęcia spadku

  • zachował tytuł dziedzica

  • nie ponosił odpowiedzialności za długi spadkowe

  • miał zapewnione przywileje kwarty falcydyjskiej

• fideikomisariusz uniwersalny otrzymywał wraz z resztą spadku stanowisko podobne do dziedzica (heredis loco)

  • ponosił odpowiedzialność za długi spadkowe

  • posiadał ochronę swojego stanowiska wobec osób postronnych dzięki hereditatis petitio fideicommissaria