Zobowiązania

• Zobowiązanie to stosunek prawny między dwiema stronami (dwiema lub więcej osobami), z których jedna jest wierzycielem (creditor), a druga dłużnikiem (debitor)

• Zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia pewnej rzeczy według praw naszego państwa. W Instytucjach Justyniana zobowiązanie zostało określone jako vinculum iuris, a więc jako węzeł prawny, który łączy dwie określone osoby (wierzyciela i dłużnika)

• Istota zobowiązania nie polega na tym, ażeby jakąś rzecz albo służebność uczynić naszą, ale na tym, ażeby zmusić kogoś innego do dania nam czegoś albo do czynienia, albo do świadczenia

Przy stosunkach zobowiązaniowych węzeł prawny łączył tylko określone osoby

• stosunek osoby do osoby - jednego podmiotu prawa do drugiego

• prawo podmiotowe względne

• prawa obligacyjne nie dawały władztwa nad rzeczą, a tylko roszczenie wobec dłużnika o określoną rzecz lub o jakieś zachowanie dłużnika

• „każde zobowiązanie rodzi się albo z kontraktu, albo z deliktu”

  • ex contractu - z umów zaskarżalnych według prawa cywilnego

  • ex delicto - z deliktów prawa prywatnego

• „z różnego rodzaju przyczyn” (ex variis causarum figuri)

  • quasi ex contractu - ze zdarzeń podobnych do kontraktów

  • quasi ex delicto - ze zdarzeń podobnych do deliktów

• jedna ze stron była tylko wierzycielem, a druga tylko dłużnikiem

• tylko jedno powództwo, którym dysponował wierzyciel - powództwa ścisłego prawa (stricti iuris)

• prawo ścisłe

• zobowiązania złożone, w których każda ze stron była równocześnie wierzycielem i dłużnikiem

• podlegają umorzeniu osobno

• podlegają odrębnej ochronie procesowej

  • prawa podmiotowe bezwzględne

    • ochrona za pomocą actiones in rem

    • skuteczne erga omnes, czyli wobec każdego, kto narusza prawo uprawnionego

  • prawa podmiotowe względne

    • ochrona za pomocą actiones in personam

    • skuteczne tylko wobec konkretnego dłużnika

• dobra wiara

Kontrakt synalagmatyczny

• powstają one od razu przy zawiązywaniu niektórych stosunków obligacyjnych

• po obydwóch stronach, każda ze stron przyrzeka tylko spełnienie świadczenia w przyszłości

• dwa węzły obligacyjne - formalnie równorzędne i powinny być spełnione równocześnie

  • jeden dotyczy rzeczy sprzedanej

  • drugi zapłaty ceny

• osobne środki procesowe

  • sprzedający – actio venditi

  • kupujący – actio empti

• powstaje zrazu jedno zobowiązanie

• jedna ze stron stawała się tylko dłużnikiem, a druga tylko wierzycielem

• z przyczyn czysto przypadkowych, strona, którapierwotnie była tylko dłużnikiem, stawała się także wierzycielem i odwrotnie

• wtórny i dodatkowy węzeł obligacyjny ma znaczenie uboczne, nie można od jego rozwiązania uzależniać spełnienia świadczenia głównego

• dłużnik był zobowiązany do tego, co wynikało ściśle z literalnego brzmienia zawartego z wierzycielem porozumienia

• sędzia mógł zasądzić tylko na świadczenie typowe dla danego kontraktu

• sędzia musiał uwzględnić stan z momentu litis contestatio, bez względu na to czy pozwany później spełnił zobowiązanie, czy nie

• obowiązek świadczenia tego, co w danym przypadku wynikało z zasady dobrej wiary (ex fide bona) w obrocie prawnym

• sędzia mógł

  • ukształtować obustronne uprawnienia i obowiązki daleko swobodniej

  • zasądzić obok świadczenia głównego także uboczne należności

  • uwzględnić nie tylko zobowiązanie główne, ale także dodane do niego klauzule, rozszerzające lub ograniczające zakres obowiązku dłużnika

  • w razie naruszenia obowiązków odpowiedniej staranności w wykonaniu zobowiązania zasądzić dłużnika na zapłacenie odszkodowania

Obligationes civilis

• element długu

• węzeł prawny, który zawiązywał się pomiędzy wierzycielem, a dłużnikiem był sankcjonowany przez powództwo

• element zaskarżalności

• dochodzenie wierzycielowi swych praw przed sądem w przypadku niespełnienia świadczenia przez dłużnika

Obligationes naturales

• element długu

• obowiązania osób alieni iuris - prototyp

• niezupełne

• brak element zaskarżalności

• zobowiązywały moralnie - pozbawione ochrony procesowej, ale wywierały jednak pewne skutki prawne

• w drodze nowacji można było przekształcić zobowiązanie naturalne w zobowiązanie cywilne

• niewolników

• osoby podlegające władzy ojcowskiej

• pupila i niewiastę bez zgody opiekuna

• wykonanie zobowiązania naturalnego oznaczało spełnienie obowiązku prawnego - zaspokojony wierzyciel mógł zatrzymać otrzymane świadczenie jako swoją należność (soluti retentio), a dłużnik nie mógł już ubiegać się skutecznie o jego zwrot

• wykonanie zobowiązania naturalnego można było zagwarantować pośrednio przez ustanowienie zastawu lub poręczenia

• zwierzchnik, który odpowiadał wobec osób trzecich z tytułu peculium, a poprzednio udzielił kredytu prowadzącemu peculium synowi lub niewolnikowi, mógł tę swoją naturalną należność pokryć w pierwszej kolejności.

• w roli wierzycieli i dłużników występowały najczęściej pojedyncze osoby

• osobisty charakter

• po stronie wierzyciela czy dłużnika występowało równocześnie więcej osób

  • przepisy prawa spadkowego

  • z mocy czynności prawnej, jaką była przykładowo stypulacja

• kilka osób po stronie dłużnika

• świadczenie było podzielne - można je było rozłożyć na części bez stosunkowej utraty wartośc

• wierzytelności dzieli się z mocy samego prawa

• wierzytelności, jak i długi rozpadały się wtedy na tyle osobnych zobowiązań, ilu było współuczestników po jednej czy po drugiej stronie

• kwoty przypadające na poszczególnych współuczestników były w zasadzie równe

• w aspekcie procesowym podział wierzytelności pociągał za sobą konieczność osobnego dochodzenia cząstkowych należności i ryzyko niewypłacalności cząstkowych dłużników

• dłużnik musiał odpowiadać wobec każdego z cząstkowych wierzycieli

• mogły polegać na działaniu (facere)

• mogły polegać na dare – wtedy niepodzielność zachodziła w tych wypadkach, gdy rzecz będąca przedmiotem świadczenia była niepodzielna

• odpowiedzialność w rzymskim prawie deliktowym (odpowiedzialność kumulatywna)

• współsprawcy tego samego deliktu odpowiadali wobec poszkodowanego indywidualnie, ale każdy musiał mu zapłacić oznaczoną karę prywatną w pełnej wysokości

• poszkodowany przez kradzież mógł domagać się od każdego ze współuczestników kradzieży zapłaty

• pomimo wielości podmiotów, świadczenie jest tylko jedno (una res vertitur), a uprawnienia czy obowiązki współuczestników dotyczą tego jednego świadczenia w całości

• świadczenie musiało być spełnione tylko jeden raz w całości

• aby zawiązać wspólnotę wierzycieli, bądź dłużników w zobowiązaniu solidarnym niezbędny był wyraźny objaw woli, bądź odpowiednia dyspozycja w testamencie

• gdy życiowa konieczność nakazywała przyjęcie solidarności biernej w przypadkach

• gdy świadczenie było niepodzielne

• poprzez czynności prawne takie jak np. stypulacja

• w przypadku kilku dłużników – każdy dłużnik odpowiadał za cały dług w całości

• w przypadku kilku wierzycieli – każdemu wierzycielowi przysługiwała pełna wierzytelność

  • jeśli jeden z dłużników spłacił dług lub jeśli jeden z wierzycieli został zaspokojony, to zobowiązanie wygasało

• każdy z wierzycieli jest uprawniony do całości świadczenia, a zobowiązanie gaśnie, jeżeli dłużnik spełni swój obowiązek wobec któregokolwiek z nich

• współwierzyciele solidarni (np. wspólnicy) wyręczali się w ściąganiu należności, a dłużnicy mogli łatwiej zwalniać się z zobowiązań przez świadczenie na rzecz któregokolwiek z wierzycieli

• zobowiązanie ciąży na wszystkich dłużnikach, ale wykonanie obowiązku przez jednego zwalnia także pozostałych

• solidarność dłużników zwalniała wierzyciela od uciążliwego dochodzenia cząstkowych należności i zapewniała mu możliwość wyboru dłużnika najłatwiej dostępnego i najpewniejszego

Uprawnienie dłużnika który spełnił świadczenie w zobowiązaniu solidarnym, bądź uprawnienie niezaspokojonych współwierzycieli w zobowiązaniu solidarnym do żądania zwrotu całości lub części świadczenia spełnionego dla rozwiązania zewnętrznego stosunku obligacyjnego

• dłużnik solidarny, który zaspokoił wierzyciela, mógł na podstawie solidarności domagać się od pozostałych dłużników zwrotu części świadczenia

• za Justyniana uznano ostatecznie, że prawo regresu wynika z samej zasady solidarności

Przeniesienie wierzytelności na inną osobę przez czynność prawną nazywa się cesją (cessio – odstąpienie) albo przelewem

• wierzyciel to cedent

• nowy to cesjonariusz

• czynność prawna opierała się na zawartej umowie między cendentem, a cesjonariuszem

Odnowienie istniejącego zobowiązania

• zmiana w osobie wierzyciela

• nowy wierzyciel przyjmował od dłużnika stypulacyjne przyrzeczenie spełnienia tego samego świadczenia, które należało się dawnemu wierzycielowi

• wymagał zgody i współdziałania dłużnika, który zazwyczaj nie był zainteresowany w dokonaniu zmiany - odpadały środki zabezpieczające dawną wierzytelność z racji swojego akcesoryjnego charakteru

Dotychczasowy wierzyciel (cedent) udzielał nowemu (cesjonariuszowi) zlecenia do ściągnięcia należności od dłużnika i w tym celu ustanawiał go swoim zastępcą procesowym, kognitorem czy prokuratorem

• zatrzymanie świadczenia dla siebie (in rem suam), czego nie było przy normalnym zastępstwie

• zgoda i współudział dłużnika nie były tu wymagane

• cesjonariusz wykonywał tylko cudze prawo, a jego sytuacja była niepewna i wymagała dodatkowego zabezpieczenia

• cesarz przyznał nabywcy spadku osobne powództwo dla umożliwienia mu dochodzenia wierzytelności spadkowych

• nie wywodziła się już od zbywcy, była tylko wzorowana na jego ochronie

• zbywca zachowywał nadal ważne uprawnienia: mógł

  • przyjąć świadczenie od dłużnika

  • zwolnić go z zobowiązania

  • wytoczyć mu proces za pomocą swojej actio directa

  • dokonać dalszej cesji tej samej wierzytelności

• zawiadomienie dłużnika o dokonanej cesji (denuntiato) paraliżowało ewentualne powództwo cedenta i sprawiało, że dłużnik mógł zwolnić się z zobowiązania już tylko przez świadczenie na rzecz cesjonariusza

• przy pomocy nowacji - wierzyciel przyjmował od nowego dłużnika stypulacyjne przyrzeczenie wypełnienia obowiązku dawnego dłużnika

• za zgodą i nawet z inicjatywy dawnego dłużnika (lub bez zgody)

Świadczenie

• dare

• facere

• praestare

• przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy lub ustanowienie dla niego ograniczonego prawa rzeczowego

• dłużnik wykonywał tutaj swój obowiązek przez wykonanie jednej ze znanych operacji z zakresu prawa rzeczowego

• mogły prowadzić do trwałych przesunięć majątkowych

• wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub w dzierżenie

• wykonywanie innych czynności, faktycznej czy prawnej natury

• non facere - powstrzymanie się od działania

• prowadziły do przejściowych przesunięć majątkowych

• obejmowało i dare, i facere, a ponadto to wszystko jeszcze, co w ogóle mogło być treścią zobowiązania

• nadzwyczajne zobowiązania gwarancyjne i odszkodowawcze, a także odpowiedzialność za dług cudzy

• musiało być w ogóle możliwe do wykonania

• musiało być zgodne z prawem i dobrymi obyczajami

• musiało być wystarczająco określone, tak ażeby wierzyciel wiedział, czego żądać, a dłużnik wiedział, do czego jest zobowiązany

• musiało przedstawiać wartość majątkową, możliwą do wyrażenia w pieniądzach

• według cech indywidualnych (species)

  • jeśli w okresie pomiędzy zawarciem a wykonaniem zobowiązania rzecz oznaczona indywidualnie uległa zniszczeniu lub uszkodzeniu, to świadczenie stawało się niemożliwe do wykonania

    • jeżeli dłużnik nie ponosił odpowiedzialności za szkodę, stawał się wolny od zobowiązania

• według przynależności do gatunku (genus)

  • świadczenie jest zawsze możliwe, dopóki istnieje gatunek

  • ryzyko przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy ciążyło na dłużniku aż do chwili wykonania zobowiązania

Fenus, usuare

• wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału, obliczone według określonej stopy procentowej, w stosunku do wysokości kapitału (sors, caput) oraz do okresu używania tego kapitału

• ustanawiano najczęściej w pieniądzach, ale możliwe były także inne rzeczy zamienne

• świadczenie uboczne w stosunku do świadczenia głównego, jakim jest przedmiot zobowiązania

• jedno świadczenie, ale ustala się z góry dwa lub więcej świadczeń do wyboru

• umorzenie następuje przez spełnienie jednego z nich

• strona miała prawo wyboru alternatywnego świadczenia

  • wyboru świadczenia mogła dokonać osoba postronna

  • jeżeli jedno ze świadczeń stało się niemożliwe do wykonania, to wtedy zobowiązanie koncentrowało się na świadczeniach pozostałych

• jedno świadczenie, ale dłużnik otrzymuje z góry upoważnienie do zwolnienia się także przez spełnienie innego świadczenia

• jeżeli świadczenie główne stanie się niemożliwe do wykonania bez winy dłużnika, to staje się on wolny od zobowiązania

• Szkoda (damnum) - umniejszenie majątku

  • z celowej działalności człowieka lub niedbalstwa

• Związek przyczynowy pomiędzy działaniem sprawcy a powstaniem szkody

  • szkoda wyrządzona przez ludzkie działanie lub zaniechanie

  • pomiędzy niewykonaniem bądź nienależytym wykonaniem zobowiązania powinien zachodzić związek przyczynowy

• Wina (culpa)

  • niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązania zasadniczo musiało być zawinione przez dłużnika

  • poza zakres odpowiedzialności zawinionej (subiektywnej) wykraczał obowiązek strzeżenia rzeczy (custodia)

    • w sytuacji custodia podstawa odpowiedzialności dłużnika istniała nawet bez względu na jego winę

Vis maior

• różne przypadki zdarzeń, którym, słabość ludzka nie może się oprzeć

• szkodę spowodowaną siłą wyższą ponosił normalnie właściciel

  • w zobowiązanych z indywidualnie oznaczonym przedmiotem świadczenia dłużnik nie odpowiadał za szkodę powstałą w wyniku vis maior

  • w zobowiązaniach gatunkowych ryzyko dłużnika kończyło się dopiero w chwili wydania rzeczy wierzycielowi

• przywrócenie stanu poprzedniego w naturze

• odszkodowanie pieniężne

• przy powództwach stricti iuris i to takich, które opiewały na dostarczenie określonej rzeczy (certum), to w przypadku gdy rzecz uległa zniszczeniu z winy dłużnika – sędzia mógł zasądzić na zapłatę tylko zwyczajnej wartości rzeczy

• przy powództwach ze świadczeniem nieokreślonym ściśle (incertum), a zwłaszcza z klauzulą dobrej wiary, sędzia mógł uwzględnić interes poszkodowanego wierzyciela. Mógł w ogóle objąć odszkodowaniem nie tylko rzeczywisty uszczerbek majątkowy (damnum emergens), ale również utracony zysk (lucrum cessans)

• skromnej zapłaty samej tylko obiegowej wartości rzeczy

• odszkodowania pełnego

• zapłaty wielokrotnej wartości rzeczy

• ze zobowiązań kontraktowych można było dochodzić tylko należnej rzeczy (rem tantum)

• z deliktów ponadto jeszcze przez osobne powództwo można było dochodzić kary (poenam tantum)

• obydwa cele były złączone i wtedy jednym powództwem dochodzono rzeczy samej i kary (rem et poenam persequimur)

• kary prywatne przypadały poszkodowanym, a dochodzono ich w zwyczajnym procesie cywilnym

  • namiastkea zryczałtowanego odszkodowania

  • rozszerzenie

  • uzupełnienie

• Dolus -> Zły zamiar – dolus malus

  • świadome i dobrowolne działanie lub zaniechanie, nastawione na wyrządzenie szkody drugiemu

  • postępowanie nieuczciwe, przeciwne pojęciu dobrej wiary

  • odpowiadali wszyscy zobowiązani

• Culpa (dosłownie wina) - wina nieumyślna, niedbalstwo

  • Culpa lata - jest grubym niedbalstwem, to jest nierozumieniem tego, co wszyscy rozumieja; zaniedbanie staranności, jakiej można oczekiwać od przeciętnego człowieka

  • Culpa levis - lżejsze niedbalstwo

    • culpa levis in abstracto - zapobiegliwy ojciec rodziny

    • culpa levis in concreto - dłużnik, niekiedy żądano od niego, aby przy zajmowaniu się sprawami cudzymi dokładał takiej staranności jak w sprawach własnych

Dłużnik, który na mocy istniejącego zobowiązania miał u siebie rzecz należącą do wierzyciela, ponosił wtedy odpowiedzialność nie tylko za jej zniszczenie lub uszkodzenie zawinione, ale także za zwykły przypadek losowy

• nie odpowiadał dłużnik, jeśli niewykonanie zobowiązania zostało spowodowane przez działanie siły wyższej

• charakter odpowiedzialności obiektywnej, opartej nie na winie, ale na ryzyku

• była warunkowym przyrzeczeniem spełnienia w przyszłości określonego świadczenia - warunek był zawieszający i negatywny

• zapłatę kary przyrzekano najczęściej w formę stypulacji (stipulatio poenae), ale w obrocie opartym na dobrej wierze wystarczyło i zwykłe porozumienie (pactum)

• służyły do umacniania już istniejących zobowiązań, a także do zapewnienia skuteczności przyrzeczeń

• funkcja kar umownych jako zryczałtowanego odszkodowania

Niewykonanie zobowiązania w terminie z przyczyn zależnych od stron

• zwłoka dłużnika - gdy dłużnik z własnej winy nie wykonał zobowiązania, które było już wymagalne (upłynął termin) i zaskarżalne

  • jeżeli w zobowiązaniu nie został określony termin, to dłużnik popadał w zwłokę w momencie wezwania przez wierzyciela do spełnienia świadczenia

  • usunięcie skutków zwłoki (purgatio morae) następowało przez zaoferowanie opóźnionego świadczenia

• zwłoka wierzyciela - jeżeli nie przyjął prawidłowo zaoferowanego przez dłużnika świadczenia (we właściwym miejscu i czasie) bez podania słusznej przyczyny

  • dłużnik mógł domagać się od wierzyciela zwrotu kosztów spowodowanych jego zwłoką

  • dłużnik nie był zobowiązany do przechowywania przedmiotu świadczenia po zwłoce wierzyciela