Powstanie zobowiązań. Poszczególne zobowiązania

• contrahere “ściągać“

• rodzaj zobowiązania, które w przeciwieństwie do zobowiązań z deliktów, zawiązywało się przez czynność prawną, ale niekoniecznie przez umowe

• kontrakt to umowa zawiązująca zobowiązanie uznane i zaskarżalne według ius civile

• realne (re) - pomiędzy stronami nastąpiło przesunięcie majątkowe w postaci wydania rzeczy - nie wystarczało samo porozumienie

  • pożyczka, kontrakt powiernictwa, kontrakt użyczenia, kontrakt przechowania, kontrakt zastawu ręcznego

• werbalne (verbis) - wypowiedzenie określonych słów pomiędzy osobami równocześnie obecnymi; porozumienie

  • stypulacja, przyrzeczenie posagu, przysięgę wyzwoleńca

• literalne (litteris) - osiągnięte porozumienie trzeba było wyrazić w postaci formalnego wpisu do księgi rachunkowej

  • expensillatio, chirographum, syngrapha

• konsensualne - przez porozumienie stron, które było objawione na zewnątrz, bez jakichkolwiek dalszych wymogów

  • kupno-sprzedaż, najem, zlecenie, spółka

• zobowiązania jednostronnie zobowiązujące i dwustronnie zobowiązujące

• zobowiązania stricti iuris i bonae fidei

• pożyczka (jako jedyna z kontraktów realnych)

• wszystkie kontrakty werbalne

• wszystkie kontrakty literalne

• kontrakt powiernictwa, kontrakt użyczenia, kontrakt przechowania, kontrakt zastawu ręcznego (kontrakty realne oprócz pożyczki)

• wszystkie kontrakty konsensualne

• nieformalne porozumienia

• nie mają właściwego elementu formalnego powodującego zaskarżalność

• nie miały ochrony sądowej

• pacta nuda – gołe umowy, nieprzybrane w szatę zaskarżalności

• pacta vestitia - przybrane w szatę zaskarżalności

  • pacta adiecta

  • pacta praetoria

  • pacta legitima

• Pożyczka (mutuum)

• Zastaw ręczny (pignus)

• Użyczenie (commodatum)

• Depozyt - przechowanie

Mutuum - kontrakt jednostronnie zobowiązujący - stricti iuris

• polegał na przeniesieniu przez wierzyciela własności określonej ilości rzeczy zamiennych na drugą stronę (dłużnika)

• dłużnik zobowiązywał się do zwrotu takich samych rzeczy, w tej samej ilości i jakości w wyraźnie bądź dorozumianie określonym terminie albo na wezwanie wierzyciela

• dochodziła do skutku przez wręczenie rzeczy

• udzielający pożyczki musiał być właścicielem wydawanej rzeczy, a dłużnik musiał mieć zdolność do zobowiązywania się

• przedmiotem pożyczki były

  • rzeczy zamienne

    • wierzyciel oddaje na własność, z tym zastrzeżeniem, że zwrócone będą rzeczy inne o tej samej naturze

  • res nec mancipi (traditio)

• na przyjmującego przechodziła własność

  • nie mógł dochodzić odszkodowania w przypadku, gdy rzeczy pożyczone okazały się wadliwe i wyrządziły mu szkodę

• można było domagać się tylko zwrotu pożyczonej sumy (odsekti ustalano osobno)

• wierzycielowi przysługiwały dwie skargi, aby domagać się zwrotu

  • actio certae creditae pecuniae (dla pożyczki pieniężnej)

  • condictio certae rei (dla pożyczki innych rzeczy zamiennych)

• osobnym powództwem (actio ex stipulatu) dochodzono umówionych odsetek

• ciężar ryzyka spadał na dłużnika stawał się właścicielem i odpowiadał za zwrot

• pożyczka archaicznego prawa rzymskiego

• dochodziło ono do skutku, podobnie jak mancypacja

• suma dłużna była z reguły oprocentowana

• wierzyciel, który nie otrzymał swojej należności w terminie, mógł przystąpić wprost do egzekucji per manus iniectionem, bez potrzeby prowadzenia procesu

• pożyczki zaciągnięte przez synów podlegających władzy ojcowskiej (zakaz) - stawały się zobowiązaniami naturalnymi

• wierzyciel był pozbawiony ochrony procesowej

• dotyczyło tylko pożyczek pieniężnych

Pecunia traiecticia, fenus nauticum

• odmiana pożyczki, związana ze specyfiką żeglugi antycznej (ryzykownej)

• znaczną część ryzyka (niekiedy nawet całe) brał na siebie wierzyciel

• prawo do zwrotu pożyczki gasło, jeżeli statek zginął z przyczyn od żeglarza niezależnych

• były dopuszczalne wysokie odsetki - umowy o ich pobieranie zawierano w postaci nieformalnej klauzuli dodanej do samego kontraktu (pactum adiectum)

Fiducia - kontrakt dwustronnie zobowiązujący niezupełny - bonae fidei

• jedna ze stron za pomocą mancipatio lub in iure cessio przenosiła na drugą stronę własność jakiejś rzeczy

• druga strona zobowiązywała się przenieść własność tak samo z powrotem na zbywającego w pewnych określonych okolicznościach

  • początkowo obowiązek moralny

• pretor objął ochroną taką umowę powierniczą za pomocą skargi

  • in factum

  • actio fiduciae directa

    • actio fiduciae contraria - nabywca - w przypadku domagania się zwrotu nakładów poczynionych na nabytą rzecz

Depositum - kontrakt dwustronnie zobowiązujący niezupełny - bonae fidei

• polegał na wręczeniu przez osobę zwaną deponentem drugiej osobie zwanej depozytariuszem, pewnej rzeczy ruchomej, indywidualnie oznaczonej na bezpłatne przechowanie z obowiązkiem zwrotu jej (ewentualnie z owocami) na każde żądanie deponenta

• dochodził do skutku przez wręczenie rzeczy

• złożenie rzeczy do depozytu oznaczało oddanie jej tylko w dzierżenie

• pzredmiotem mogła byc rzecz rzecz ruchoma i indywidualnie oznaczona

• deponent mógł się stać także dłużnikiem – np. jeśli depozytariusz poniósł jakieś nakłady bądź doznał szkody w związku z przechowaniem rzeczy

• nie musiał być właścicielem rzeczy oddanej w przechowanie

• pozostawał posiadaczem (i ewentualnie właścicielem)

• mógł żądać wydania zdeponowanej rzeczy w każdej chwili (nawet gdy umówiono się o przechowanie terminowe)

• ponosił odpowiedzialność za omnis culpa (bo to on miał korzyści z kontraktu)

• przysługiwało mu actio depositi directa

• był dzierżycielem rzeczy oddanej w depozyt

• zobowiązany do przechowania przedmiotu depozytu wraz ze zwrotem ze wszystkimi jego pożytkami na każdorazowe wezwanie deponenta

• odpowiadał za dolus i culpa lata (nie ponosił korzyści z kontraktu, bo depozyt był bezpłatny)

• nie mógł korzystać z rzeczy, ani też pobierać z niej pożytków (furtum rei)

• jeśli dopuścił się samowolnego używania, to popełniał kradzież używania (furtum usus)

• w przypadkach zwykłej kradzieży i kradzieży używania podwyższała się odpowiedzialność depozytariusza i obejmowała także

• obowiązek strzeżenia rzeczy przed przypadkowym zaginięciem lub uszkodzeniem

Deponent

• mógł dochodzić zwrotu rzeczy lub jej wartości z pożytkami za pomocą actio depositi directa

  • zasądzenie opiewało na pojedynczą wartość (in simplum) - skutek uboczny infamia

Depozytariusz

• nie mógł przeciwstawić powództwu deponenta żadnych własnych pretensji

• nie mógł odmawiać wydania rzeczy

• mógł dochodzić swoich należności z tytułu ewentualnych wydatków i szkód jakie poniósł w związku z depozytem

  • contrarium depositi iudicium

Depositum necessarium

• w wyjątkowych okolicznościach - rzecz trzeba było oddać w depozyt w związku z zagrażającym niebezpieczeństwem

• deponent miał z reguły wybór ograniczony

• jeśli depozytariusz okazał się nieuczciwy, to odpowiadał na podwójną wysokość straty (in duplum)

Depositum irregulare

• w depozyt oddawano rzeczy zamienne

• depozytariusz mógł ich używać i miał obowiązek zwrotu takiej samej ilości takich samych rzeczy

• depozyt nieprawidłowy dochodził do skutku w interesie obydwóch stron - pożyczka tylko w interesie przyjmującego

• depozyt był kontraktem bona fidei - pożyczka kontraktem stricti iuris

Depositum sequestre

• dotyczył rzeczy spornej (res litigiosa), którą na czas trwania sporu strony składały w ręce osobnego przechowawcy

• sequester był, posiadaczem ad interdicta

• zwycięzca w procesie mógł wydobyć od niego rzecz przy pomocy actio depositi

Commodatum - kontrakt dwustronnie zobowiązujący niezupełny - bonae fidei

• jedna osoba zwana komodantem, oddawała drugiej osobie zwanej komodatariuszem, jakąś rzecz niezużywalną do bezpłatnego używania, w zakresie ustalonym przez strony, z obowiązkiem jej zwrotu w oznaczonym czasie lub wynikającym z celu użyczenia oraz bez prawa do pobierania pożytków

• przedmiotem kontraktu mogły być rzeczy niezużywalne, indywidualnie oznaczone

  • rzeczy zużywalne - na pokaz

• pozostawał nadal posiadaczem rzeczy

• odpowiadał tylko za dolus i za culpa lata - nie miał korzyści z kontraktu

• nie mógł domagać się wcześniejszego zwrotu rzeczy użyczonej niż ustalono

• miał obowiązek zwrotu komodatariuszowi wydatków i nakładów koniecznych, które przekraczały zwyczajne koszty utrzymania przedmiotu użyczenia

• przysługiwała mu actio commodati directa

• uzyskiwał tylko dzierżenie

• miał obowiązek strzec rzeczy użyczonej z największą starannością (custodia)

• odpowiadał za omis culpa - odnosił korzyści z kontraktu

• gdyby używał rzeczy niezgodnie z jej przeznaczeniem lub z umową, to ponosiłby surową odpowiedzialność za kradzież używania (furtum usus)

• ponosił sam zwyczajne koszty utrzymania rzeczy, natomiast od kontrahenta mógł się domagać zwrotu kosztów nadzwyczajnych

• dysponował contrarium commodati iudicium

• actio commodati directa - komodant dochodził zwrotu rzeczy użyczonej lub jej wartości

• contrarium commodati iudicium - komodatariusz mógł zatrzymać rzecz użyczoną aż do chwili zwrotu swoich należności z tytułu kontraktu (retentio)

• podobne do kontraktu użyczenia

• na prośbę petenta (prekarzysty), druga osoba zezwalała mu na używanie swojej rzeczy , ale tylko w granicach własnego upodobania

• możliwość używania cudzej rzeczy

• możliwość pobierania z niej pożytków i to bezpłatnie

• akt dobrej woli wobec prekarzysty, więc mogło też być w każdej chwili odebrane i przerwane

• actio de precario - środek przysługujący udzielającemu precarium przeciwko prekarzyście o zwrot przedmiotu

• precarium było stosunkiem faktycznym, a commodatum było kontraktem

Pignus - kontrakt dwustronnie zobowiązujący niezupełny - bonae fidei

• dłużnik (zastawca) dawał wierzycielowi (zastawnikowi) jakąś rzecz indywidualnie oznaczoną w posiadanie jako zabezpieczenie istniejącego długu, z obowiązkiem jej zwrotu przez zastawnika w razie uiszczenia długu

• dochodził do skutku przez wydanie rzeczy, a nie przez samo porozumienie stron

• zastawca jak i zastawnik odpowiadali za omnis culpa

• przez zawarcie kontraktu zastawu ręcznego powstawał splot stosunków prawnych

  • pomiędzy dłużnikiem (zastawcą) a wierzycielem (zastawnikiem) zawiązywał się pierwotny węzeł obligacyjny, który dopiero miał być zabezpieczany przez zastaw ręczny

  • dla zabezpieczenia pierwotnego węzła obligacyjnego zastawca wydaje rzecz (przedmiot zastawu) w ręce zastawnika i w tym momencie zawiązuje się drugi węzeł obligacyjny, w którym dłużnik i wierzyciel zamieniają się rolami w stosunku do pierwotnego węzła

• otrzymywał kredyt

• odpowiadał za omnis culpa

• miał obowiązek zwrócenia zastawnikowi (wierzycielowi) ewentualnych nakładów i wydatków, które ten poniósł w związku z przedmiotem zastawu, który był u niego w posiadaniu oraz powinien wyrównać zastawnikowi szkody

• otrzymywał zabezpieczenie udzielonego kredytu

• musiał się troszczyć o przedmiot zastawu z całą starannością

• odpowiadał za omnis culpa

• nie mógł używać samowolnie rzeczy zastawionej bez zgody dłużnika (furtum usus)

• nie mógł pobierać pożytków z przedmiotu zastawu, chyba, że był to zastaw antychretyczny

• miał obowiązek zwrócenia rzeczy zastawcy lub nadwyżki ze sprzedaży, jeżeli się ze sprzedaży tej rzeczy zaspokoił (superfluum, hyperocha)

• zastawca

  • actio pigneratica directa - do zwrotu rzeczy zastawionej od zastawnika lub do nadwyżki uzyskanej ze sprzedaży (charakter personalny)

• zastawnik

  • actio pigneraticia contraria

  • prawo zatrzymania rzeczy zastawionej aż do chwili otrzymania przypadających mu należności (retentio)

• Stypulacja (stipulatio)

• Przyrzeczenie posagu (dotis dictio)

• Przysięga wyzwoleńca (iusiurandum liberti)

Stipulatio - kontrakt jednostronnie zobowiązujący - stricti iuris

• ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone w formie bezpośredniej wymiany pytania i odpowiedzi pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem przy użyciu ściśle określonych słów

• azapłacenie określonej sumy -> dostarczenie określonej rzeczy innego rodzaju, poza pieniędzmi (certa res) -> działanie lub zaniechanie (facere, non facere)

• zastosowanie

  • za jej pomocą można było nadać każdej nieformalnej umowie cechę zaskarżalności

  • umarzanie zobowiązań przez zastępowanie ich nowymi

  • dla nowacji

  • dla tworzenia solidarności czynnej i biernej

  • dla ustanowienia poręczenia, kary umownej, odsetek

• uczestnicy: stipulator – przyjmujący i promissor – składający

  • tylko między obecnymi, mającymi zdolność usłyszenia i zrozumienia wypowiadanych słów

• początkowo dostępna tylko dla obywateli rzymskich -> peregryni

• musiała być zachowana jedność aktu, wymiana pytania i odpowiedzi musiała nastąpić bezpośrednio

• Stypulacja ustna

  • tylko pomiędzy osobami równocześnie obecnymi

  • przez bezpośrednią wymianę ustnego pytania i odpowiedzi

  • nie była potrzebna ani obecność świadków, ani sporządzenie jakiejkolwiek dokumentacji

  • najstarsza forma stypulacji (sponsio) należała do ius civile, więc była dostępna tylko dla obywateli rzymskich

• Stypulacja poświadczona na piśmie

  • praktyka potwierdzania stypulacji na piśmie (potem dla celów czysto dowodowych)

    • większe, a nawet decydujące znaczenie przypisywano dokumentowi

• powództwa przysługiwały tylko wierzycielowi

• określona suma pieniężna - condictio (albo actio) certae creditae pecuniae

• określona rzeczy innego rodzaju - condictio (albo actio) certae rei

• świadczennia bliżej nieokreślone - actio ex stipulatu

• dłużnik był zobowiązany tylko do tego, co było ściśle objęte jego przyrzeczeniem

• zawierano ze względu na konkretną przyczynę (causa)

• można było wymienić w samej formule stypulacyjnej i wtedy powstawała stypulacja kauzalna

• stypulacja była ważna i skuteczna także wtedy, gdy w formule przyrzeczenia nie umieszczono wzmianki o przyczynie uzasadniającej powstanie zobowiązania

• kontrakt o charakterze abstrakcyjnym - stypulacja jako samodzielna podstawa powstania zobowiązania

Dotis dictio - kontrakt jednostronnie zobowiązujący - stricti iuris

• służył do formalnego ustanowienia posagu przez ojczystego ascendenta kobiety (ojca, dziadka) bądź przez samą kobietę, bądź na jej polecenie

• dokonywany przed zawarciem małżeństwa lub podczas jego zawierania

• jednostronne oświadczenie przyrzeczenia posagu bez konieczności składania wyraźnego oświadczenia przez przyjmującego posag

• zastąpiło je nieformalne przyrzeczenie – pollicitatio dotis

Iusiurandum liberti - kontrakt jednostronnie zobowiązujący - stricti iuris

• przyrzeczenie wyzwalanego niewolnika, w którym zobowiązywał się on pod przysięgą (iusiurandum) świadczyć na rzecz patrona określone usługi (operae)

  • składał je zanim został wyzwolony i po wyzwoleniu

Zobowiązania dochodzące do skutku przy użyciu pisma

• Wpisy do ksiąg rachunkowych (expensilatio)

• Skrypty dłużne (chirographum i syngrapha)

Expensilatio - kontrakt jednostronnie zobowiązujący - stricti iuris - kontrakt abstrakcyjny

• domowe księgi rachunkowe, w których Rzymianie notowali wpływy i wydatki (codices accepti et expensi)

• dostępna tylko dla obywateli rzymskich

  
  

Miały dwojaki charakter prawny:

• Transcriptio

  • do powstania nowych zobowiązań literalnych prowadziły tylko niektóre, zwane nomina transcripticia

  • tylko formalnie nowe zobowiązania

  • rodzaj przeksięgowania zobowiązania istniejącego już poprzednio i jeszcze nie zrealizowanego

    • Transcriptio a re in personam (z przedmiotu na osobę)

      • między wierzycielem i dłużnikiem, za obopólnym porozumieniem

      • wierzyciel, któremu należało się świadczenie wpisywał w swojej księdze po stronie wydatków fikcyjną wypłatę dłużnikowi, przetwarzając w ten sposób dotychczasową należność w pieniężny dług literalny

    • Transcriptio a persona in personam (z osoby na osobę)

      • pomiędzy trzema osobami, za zgodą wszystkich uczestników

      • dotychczasowy dłużnik podstawiał w swoje miejsce drugiego i tego drugiego wierzyciel obciążał, wpisując na jego nazwisko fikcyjną wypłatę - pierwszy dłużnik został zwolniony ze swego zobowiązania

• ̇inne wpisy, o mniejszym znaczeniu

  • notowano mianowicie udzielone istotnie pożyczki - nie stwarzały one nowego zobowiązania, lecz potwierdzały tylko zobowiązania już istniejące

Chirographum i syngrapha

• dla peregrynów

• dłużnik wystawiał akt pisemny, w którym uznawał, że jest coś winien drugiemu, chociaż nie dokonano stypulacji

• chirographum wystawiał dłużnik w jednym egzemplarzu dla wierzyciela

• syngrapha była podpisana przez obie strony i każda z nich otrzymywała egzemplarz

• Kupno-sprzedaż (emptio venditio)

• Najem (locatio conductio)

• Kontrakt spółki (societas)

• Kontrakt zlecenia (mandatum)

Emptio venditio - kontrakt dwustronnie zobowiązujący zupełny - bonae fidei - kontrakt konsensualny

• jedna ze stron, zwana sprzedawcą (venditor), zobowiązuje się zapewnić drugiej, zwanej kupującym (emptor), spokojne i trwałe posiadanie pewnej rzeczy, zwanej towarem (merx)

• kupujący zaś zobowiązuje się przenieść na sprzedawcę własność pewnej sumy pieniędzy zwanej ceną (pertium)

Essentialia negotii kontraku kupna-sprzedaży:

• zgodne porozumienie stron co do ceny

• zgodne porozumienie stron co do towaru

Merx - wszelkie rzeczy w ogóle dopuszczone do obrotu, ruchome i nieruchome, materialne i niematerialne

• można było w drodze kupna-sprzedaży nabyć rzeczy istniejące, ale także przyszłe

  • kupno rzeczy spodziewanej (emptio rei speratae) - charakter warunkowy zawieszający

    • kontrakt nie wywierał skutków prawnych gdy rzecz nie powstała bez winy dłużnika

  • kupno samej nadziei (emptio spei) - bezwarunkowe

    • zapłata należała się, chociażby rzeczy by nie było - kupowano nadzieję

• cena musiała być ściśle oznaczona bądź to przez strony, bądź przez osobę trzecią (pretium certum esse debet)

• cena musiała być oznaczona w pieniądzach liczonych (pretium in numerata pecunia consistere debet)

• cena musiała być rzeczywista i przedstawiać realną wartość ekonomiczną

  • transakcje zawierane za symboliczną odpłatnością (nummo uno) nie były uważane za emptio venditio, a jeżeli dotyczyły jednostronnych przesunięć majątkowych, traktowano je jak darowizny

Jeżeli ktoś sprzedał nieruchomość za cenę niższą od połowy jej rzeczywistej wartości i ponosił nadmierny uszczerbek (laesio enormis), to mógł żądać dopłaty do pełnej wartości albo też rozwiązania umowy, za zwrotem wzajemnych świadczeń

Arra - suma pieniężna, bądź rzecz, która była wręczana przez kupującego sprzedającemu

• zadatek typu rzymskiego - stanowił tylko dowód zawarcia kontraktu

  • kontrakt musiał być wykonany

  • przy wykonaniu zadatek podlegał zwrotowi lub zaliczeniu na cenę kupna (arra confirmatoria)

• zadatek typu greckiego - stanowił karę za zawód (arra poenitentialis)

  • kupujący mógł odstąpić od kontraktu, ale za cenę utraty zadatku, sprzedawca również, ale wtedy musiał zwrócić otrzymany zadatek i dodać od siebie jego równowartość

• węzeł obligacyjny, zawiązany przy zawarciu emptio venditio, stwarzał bardzo silną więź prawną i rozwiązywał się dopiero przez wykonanie po obydwóch stronach

• rozwiązanie w inny sposób było zawsze możliwe za obopólnym porozumieniem

• przy emptio venditio obydwie strony były dłużnikami, a ich świadczenia były równoważne

• każda ze stron mogła powstrzymać się też od spełnienia swojego świadczenia, jeżeli druga strona żądającasama nie spełniła swojego obowiązku

• wydanie uzgodnionego towaru przez przeniesienie posiadania (facere, nie dare)

• staranne dochowanie towaru w stanie nienaruszonym w okresie od zawarcia do wykonania kontraktu

• miał korzyść z kontraktu - odpowiadał za omnis culpa i custodia

• mógł sprzedać nawet rzecz cudzą, do chwili wykonania umowy miał czas, aby nabyć rzecz u właściciela, w przeciwnym razie narażał się na surową odpowiedzialność wobec swojego kontrahenta

• jeśli po zawarciu kontraktu rzecz oznaczona co do gatunku uległa zniszczeniu sprzedawca dalej winien świadczyć inną rzecz tego samego gatunku

• jeśli po zawarciu kontraktu rzecz oznaczona indywidualnie uległa przypadkowemu zniszczeniu, szkodę ponosił kupujący

• odpowiedzialność z tytułu ewikcji oraz za wady fizyczne towaru

• odebranie towaru oraz zapłacenie umówionej ceny - dare (przeniesienie własności sumy pieniężnej na sprzedawcę)

• jeżeli nie zapłacił ceny po odebraniu towaru, to musiał płacić odsetki z tytułu zwłoki

• jeżeli nie odebrał prawidłowo świadczonego towaru, to ponosił koszty jego dalszego przechowywania przez sprzedawcę

• kupujący miał korzyść z kontraktu, więc odpowiadał za omnis culpa jak i za dolus

• sprzedawca

  • actio venditi - dochodził zapłaty ceny, a także mógł nim objąć żądanie zwrotu nakładów koniecznych, poniesionych na rzecz po zawarciu kontraktu

  • jeśli sam spełnił świadczenie, mógł żądać zapłaty wraz z odsetkami zwłoki.

• kupujący

  • actio empti - dochodził rzeczy kupionej, ewentualnie z przeniesieniem własności, jeżeli tak się umówiono lub jeżeli chodziło o res mancipi

    • przypadku utraty lub uszkodzenia rzeczy z winy sprzedawcy na miejsce rzeczy wchodziło odszkodowanie

  • exceptio rei venditae et traditae - przeciw nieuczciwemu kontrahentowi, który sprzedał i wydał rzecz bez przeniesienia własności, a później jako właściciel domagał się jej zwrotu

• odpowiedzialność sprzedawcy jeżeli sprzedał, a następnie wydał nabywcy rzecz cudzą, której nie był właścicielem bądź rzecz, która była jego własnością, ale na której było ustanowione ograniczone prawo rzeczowe

• Ewikcja - gdy osoba trzecia (niebiorąca udziału w kontrakcie) z racji swojego prawa rzeczowego (skutecznego erga omnes) odebrała nabywcy w procesie rzecz obciążona wadą prawną

• nabywca ponosił podwójną stratę

• przy sprzedaży rzeczy indywidualnie oznaczonych - problem dotyczył wad ukrytych

• w konsensualnym kontrakcie emptio venditio obydwie strony powinny postępować zgodnie z wymogami dobrej wiary

• nieuczciwośc sprzedawcy gdy podstępnie zatajał wady (reticentia), składał zapewnienia co do zalet (dicta et promissa)

• actio empti (kupujący) - charakter wieczysty i dlatego chroniła interesy kupującego nawet po upływie terminów do wniesienia

• w sytuacji, kiedy wyszła na jaw wada nieujawniona przez sprzedawcę, kupujący mógł żądać:

  • odzyskania zapłaconej ceny, za zwrotem towaru - actio redhibitoria - 6 miesięcy

  • obniżenia ceny do rzeczywistej wartości nabytku - – actio quanti minoris - 1 rok

Pacta adiecta

• treśc kontraktu można było modyfikować i uelastycznić

• jeśli stały integralną częścią kontraktu to podlegały ochronie za pomocą actio empti i actio venditi

• Zastrzeżenie lepszej oferty (in diem addictio)

• Klauzula przepadku (lex commissoria)

• Sprzedaż na próbę (pactum displicentiae)

• Umowa o odkupienie (pactum de retroemendo)

• Prawo odkupu (pactum de retrovendando)

• Prawo pierwokupu (pactum protimeseos)

• Ius retentionis

• Pactum reservati domini

In diem addictio)

• umowa, w której strony postanawiały, że od pewnego ustalonego przez nie terminu sprzedawca będzie mógł odstąpić od kontraktu i sprzedać rzecz osobie trzeciej, oferującej wyższą cenę

• pierwszy kontrahent mógł się utrzymać przy kupnie, jeżeli sam zapłacił tę nową cene

Lex commissoria

• sprzedawca zastrzegał sobie możliwość odstąpienia od kontraktu, jeżeli do nastąpienia oznaczonego terminu kupujący nie zapłaci ceny

• jeśli zapłata nie nastąpiła, uważano, że kontrakt w ogóle nie doszedł do skutku

Pactum displicentiae

• kupujący mógł sobie zastrzec, że do ustalonego terminu będzie mógł odstąpić od kontraktu, jeżeli rzecz nie będzie mu odpowiadała

• zwrotu ceny dochodził za pomocą actio empti

Pactum de retroemendo

• sprzedawca zobowiązał się, że do upłynięcia pewnego określonego terminu odkupi rzecz nabytą przez kupującego

Pactum de retrovendando

• zastrzeżenie, że sprzedawca do upłynięcia pewnego określonego terminu będzie mógł domagać się, aby kupujący z powrotem odsprzedał mu rzecz

Pactum protimeseos

• sprzedawca zastrzegał sobie, że będzie miał pierwszeństwo przed innymi oferentami, gdyby kupujący w przeszłości chciał sprzedać nabytą rzecz

• sprzedawca miał prawo zatrzymać rzecz sprzedaną do momentu uiszczenia zapłaty

• sprzedawca mógł zachować tytuł właściciela do momentu uiszczenia zapłaty

Locatio conductio - kontrakt dwustronnie zobowiązujący zupełny - bonae fidei

• jedna ze stron zobowiązywała się dać drugiej jakąś rzecz indywidualnie oznaczoną do używania lub świadczyć pewne usługi, lub wykonać pewne dzieło, druga zaś zobowiązywała się zapłacić za to wynagrodzenie pieniężne

• przy rzymskim najmie w rachubę wchodziły i rzeczy i usługi

• przy najmie rzeczy następowało przesunięcie tymczasowe, bez zmiany własności

Essentialia negotii kontraktu najmu było:

• porozumienie stron co do rzeczy, usług, dzieła

• porozumienie co do wynagrodzenia pieniężnego za ich najem

• Najem rzeczy (locatio conductio rei)

• Najem usług (locatio conductio operarum)

• Najem dzieła (locatio conductio operis)

• Locator - strona, która oddawała rzecz do używania, świadczyła usługi bądź zamawiała dzieło

  • actio locati

• Conductor - strona, która była najemcą rzeczy, wynajmowała czyjeś usługi lub przyjmowała zamówienie do wykonania przez siebie pewnego dzieła

  • actio conducti

Locatio conductio rei

• wynajmujący (locator) zobowiązywał się wydać najemcy (conductor) określoną rzecz do czasowego używania (ewentualnie z prawem pobierania pożytków), a najemca zobowiązywał się wzajemnie do płacenia umówionego czynszu

• przede wszystkim rzeczy niezużywalne i indywidualnie oznaczone (rzecz zużywalna na pokaz)

• można było oddać rzeczy do używania lub do używania i czerpania pożytków

• z reguły stroną silniejszą pod względem ekonomicznym i socjalnym

• obowiązkiem było wydanie rzeczy do używania i utrzymanie jej w stanie zdatnym do spełniania tego celu przez cały czas trwania kontraktu

• ponosił ryzyko utraty lub uszkodzenia rzeczy z powodu siły wyższej

• musiał zwrócić nakłady konieczne poniesione przez najemcę

• był stroną słabszą pod względem ekonomicznym i socjalnym

• otrzymywał rzecz wynajętą czy wydzierżawioną tylko w dzierżenie

• pozbawiony ochrony posesoryjnej

• miał obowiązek płacenia czynszu

• dzierżawcy trudniej było także nabywać pożytki, ponieważ nabywał je dopiero w momencie objęcia odłączonych pożytków w posiadanie

• miał obowiązek zapłaty odszkodowania w razie zniszczenia lub pogorszenia rzeczy z jego winy

Locatio conductio operarum

• najemnik (locator) zobowiązywał się do wykonania dla pracodawcy (conductor) określonych prac (operae), a pracodawca zobowiązywał się wzajemnie do zapłacenia umówionego wynagrodzenia (pensio)

• najemnik wywiązywał się z kontraktu przez wykonywanie pracy osobiście, pod nadzorem, według wskazówek

• wynagrodzenie należało się nie tylko za pracę efektywnie wykonaną, ale także za czas gotowości do pracy - płacono po wykonaniu usługi

Locatio conductio operis

• wykonawca (conductor) zobowiązywał się wykonać dla zamawiającego (locator) określone dzieło (opus), a zamawiający zobowiązywał się wzajemnie do zapłacenia mu umówionego wynagrodzenia

• forma korzystania z cudzej pracy

• chodziło o efekt końcowy

• usługi wykonawców o wyższych kwalifikacjach niż przy najmie usług

• zamawiający dzieło (locator) powinien dostarczyć materiał do wykonania dzieła

  • jeśli dzieło zostało wykonane z materiału wykonawcy, traktowano to jako sprzedaż

• wykonawca (conductor) musiał reprezentować odpowiedni poziom fachowych kwalifikacji

  • był stroną słabszą i ponosił też odpowiedzialnością za przypadkową utratę powierzonego materiału (custodia)

  • odpowiedzialność też za pomocmików i podwykonawców

Lex Rhodia de iactu

• umowa o transport morski - zastosowania kontraktu najmu dzieła

  • regulowała zasady podziału ryzyka przy zrzucie morskim

• konieczny zrzut ładunków -> nierówności w stratach pomiędzy właścicielami poszczególnych ładunków i przewoźnikiem

• straty powstałe przez zrzut należało rozdzielić proporcjonalnie pomiędzy właścicieli ładunków i przewoźnika

• poszkodowani właściciele ładunków mogli dochodzić swej straty za pomocą actio locati od przewoźnika

• przewoźnikowi przysługiwała actio conducti przeciwko właścicielom ładunków, które ocalały

Societas - kontrakt dwustronnie zobowiązujący zupełny - bonae fidei

• dwie lub więcej osób – wspólników (socii) zobowiązywały się do wniesienia udziałów o wartości pieniężnej dla wspólnego osiągnięcia dozwolonego celu

• nie była osobą prawną – nie posiadała osobowości prawnej

Essentialia negotii kontraktu spółki

• zgodne porozumienie stron co do założenia spółki

• wniesienie udziałów na start o wartości pieniężnej (można było wnieść pracę jako udział)

• określenie wspólnego, prawnie dopuszczalnego i godziwego celu

• Societas omnium bonorum - spółka polegająca na połączeniu całych majątków wspólników, w celu prowadzenia długotrwałej i kompleksowej działalności zarobkowej

  • udziały wspólników były wyraźnie oznaczone

  • na zewnątrz wspólnicy występowali we własnym imieniu

• Societas unius rei - spółka zawiązana tylko dla jednej transakcji

  • wspólnicy przystępowali do niej zazwyczaj tylko z częścią swego majątku

• Societas unius negotii - spółka, której cele były bardziej skonkretyzowane i dotyczyły transakcji określonego rodzaju

• zawiązywały się w obrębie niewielkich grup osób, na zasadzie osobistego zaufania - przez nieformalny, ale trwały konsens

• rozwiązanie spółki mogło nastąpić z różnych przyczyn

  • wycofanie się któregokolwiek z wspólników (renuntiatio)

  • śmierć wspólnika

  • capitis deminutio (był to rodzaj śmierci cywilnej)

  • ubóstwo wspólnika (egestas)

  • wniesienie powództwa (actio pro socio) przeciw pozostałym wspólnikom

  • bankructwo wspólnika (łączyła się z nim utrata majątku i zaufania)

• przez odpadnięcie jednego z uczestników następowało zawsze rozwiązanie całej spółki, pozostali musieli zawiązać między sobą nową. Dopiero od czasów Justyniana wspólnicy mogli umówić się z góry, że po śmierci jednego z nich spółka pomiędzy pozostałymi będzie trwała nadal

• wniesienie umówionego wkładu

  • nie musiały być tej samej wysokości

  • wkłady majątkowe wspólników tworzyły majątek spółki, był on współwłasnością wspólników w proporcji do wniesionych udziałów

• udział w zyskach oraz udział w stratach

  • zyski równe dla wszystkich wspólników, ale można było kogoś dopuścić na lepszych warunkach, mógł ktoś mieć same zyski bez strat

  • nedopuszczalna była jednak spółka, gdzie jeden wspólnik miałby ponosić tylko straty, a drugi zabierać zyski (lwia spółka)

Dopóki spółka istniała, osobna ochrona procesowa nie była potrzebna - wewnętrzne spory rozwiązywano na drodze pozasądowej w oparciu o zasadę zaufania

• każdemu wspólnikowi przysługiwało actio pro socio – powództwo przeciw pozostałym o dokonanie rozliczenia ze spraw spółki

  • zasądzenie prowadziło do infamii

  • wniesienie powództwa traktowano jako objaw woli rozwiązania spółki

• Actio pro socio należało do powództw dobrej wiary

  • podstęp któregokolwiek ze wspólników (dolus) był sprzeczny z zasadami dobrej wiary

  • uczestnik spółki societas omnium bonorum został powołany do dziedziczenia i z tego powodu, aby nie wnosić odziedziczonego majątku spadkowego do spółki wystąpił z niej, totwierdzono, że działa podstępnie (callide) i zmuszano go do wprowadzenia tego nabytku do rozliczenia

  • w sprawach spółki wspólnicy winni dokładać takiej samej staranności jak we własnych sprawach

• Tam gdzie chodziło tylko o zniesienie wspólnego majątku spółki, wystarczyło zwykłe powództwo działowe – actio communi dividundo

• obie związkami osób

• spółka

  • działalność gospodarcza - zarobkowa

  • przy każdej zmianie personalnej ulegała rozwiązaniu

  • wewnętrzne zjawisko między wspólnikami

  • na zewnątrz występowali jak w sprawach własnych

  • nie była osobą prywatną

• korporacja

  • brak dziełalności gospodarczej

  • istniała bez względu na zmienną liczbę członków

  • na zewnątrz występowali jako osobny podmiot, różny od swoich członków - reprezentował ją organ

  • była osobą prywatną posiadała osobowość prywatną

Mandatum - kontrakt dwustronnie zobowiązujący niezupełny - bonae fidei

• jedna osoba, zwana zleceniodawcą (mandans), zlecała drugiej zwanej zleceniobiorcą (mandatarius) bezpłatne wykonanie jakiejś czynności

• konieczne było zgodne porozumienie stron co do wykonania określonych czynności

• forma prawna korzystania z rozmaitego rodzaju usług innych osób wolnych – czynności prawnych i faktycznych, ciągłych i jednorazowych, prac umysłowych i fizycznych

• czynności objęte mandatem

  • musiały być dostatecznie jasno określone

  • nie mogły być sprzeczne z prawem i dobrymi obyczajami

• miał służyć przede wszystkim własnym interesom mandanta

  • zlecenie udzielone wyłącznie w interesie mandatariusza nie pociągało za sobą skutków mandatu,traktowano je jako rada

• musiał być zawsze bezpłatny - obowiązek wynagradzania mandatariusza był co najwyżej moralny

• zawiązanie zobowiązania następowało przez osiągnięcie konsensu co do czynności objętych mandatem; mógł nawet powstać poprzez czynności dorozumiane

• rozwiązywał się przez

  • wykonanie zlecenia

  • śmierć którejś ze stron

  • odwołanie zlecenia przez mandanta (ale musiał pokryć koszty, jakie mandatariusz poczynił do momentu odwołania)

  • odwołanie zlecenia przez mandatariusza – dopuszczalne tylko w przypadku niemożności wykonania zlecenia i za uprzednim poinformowaniem mandanta o przyczynie niemożności, o ile było to możliwe i nie utrudniło sytuacji mandanta (w przypadku odwołania bez przyczyny – mandatariusz odpowiadał za dolus, w przypadku niepoinformowania o przyczynie ale gdy było to możliwe – mandatariusz odpowiadał za culpa lata)

• zwolnienie mandatariusza z przyjętych przez niego zobowiązań wobec osób postronnych - zwrot poniesionych przez mandatariusza wydatków przy wykonaniu zlecenia

• dokładne wykonanie zlecenia w ściśle ustalonych granicach

• powinien wykonać mandat osobiście, ale jeśli tego nie zastrzeżono, mógł się posłużyć kimś innym

• odpowiadał tylko za dolus, ale Justynian podniósł stopień jego odpowiedzialności do culpa levis

• mandat tworzył jedynie wewnętrzny stosunek prawny między mandantem a mandatariuszem. Na zewnątrz mandatariusz występował we własnym imieniu, jako zastępca pośredni mandanta

• Mandant - dochodził wykonania zlecenia, obrachunku i wydania tego wszystkiego, co mandatariusz dla niego otrzymał za pomocą actio mandati (zasądzenie powodowało infamię)

• Mandatariusz - przysługiwało mu contrarium mandati iudicium o zwolnienie z zaciągniętych zobowiązań wobec osób trzecich i o zwrot wydatków związanych z wykonaniem zlecenia

• powództwa dobrej wiary

Mandatum pecuniae credendae lub mandatum qualificatum

• zastosowanie ogólnego kontraktu zlecenia i polegało na zawarciu kontraktu z osobą trzecią

  • mandant zlecał mandatariuszowi ażeby udzielił kredytu osobie trzeciej (mandatariusz uzyskiwał podwójne zabezpieczenie)

  • mandant stawał się poręczycielem za dług osoby trzeciej

• rozwijało się jako nowa forma zabezpieczenia zobowiązań

• dochodziło do skutku w drodze nieformalnego porozumienia (także pomiędzy nieobecnymi)

• było odwołalne aż do chwili udzielenia kredytu

• umożliwiało zabezpieczenie długów dopiero zaplanowanych na przyszłość

• stwarzało zobowiązanie elastyczne, oparte na dobrej wierze

• kontrakt zlecenia regulował wewnętrzny stosunek prawny między mandantem, a mandatariuszem

• mandant był zastępstwem pośrednim

  • mandatariusz występował na zewnątrz we własnym imieniu, sam nabywał prawa i zaciągał zobowiązania i dopiero skutki swego działania przenosił osobnym aktem prawnym na mandanta

Contractus innominati

• dochodziły do skutku podobnie jak kontrakty realne – nie wystarczyło samo porozumienie, ale jedna ze stron musiała spełnić swoje świadczenie

• gdy jedna strona spełniła swoje świadczenie, mogła żądać od drugiej strony wypełnienia świadczenia wzajemnego

• podstawą zaskarżalności było tutaj spełnienie świadczenia przez jedną ze stron

• powództwo o wypełnienie świadczenia wzajemnego, gdy jedna ze stron spełniła już swoje świadczenie, a druga nie – actio praescriptis verbis

• Do ut des - przeniesienie własności jednej rzeczy w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności innej rzeczy, a więc zamiana (permutatio)

• Do ut facias - przeniesienie własności rzeczy w zamian za przyrzeczenie wykonania usługi

• Facio ut des - wykonanie usługi w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności rzeczy

• Facio ut facias - wykonanie usługi w zamian za przyrzeczenie innej usługi

Aestimatum

• jedna strona oddawała drugiej do sprzedaży rzecz oszacowaną, przy czym odbiorca zobowiązywał się bądź to zapłacić sumę wynikającą z oszacowania, bądź też zwrócić samą rzecz

• kontrakt nienazwany, chroniony actio praescriptis verbis (facio ut des lub facio ut facias)

• zaczątek współczesnej umowy komisu, gdzie jedna osoba oddaje drugiej jakąś rzecz oszacowaną w celu jej sprzedaży

Permutatio

• dwie osoby wymieniają bezpośrednio jedną rzecz na inną rzecz, bez użycia pieniędzy (do ut des)

Transactio

• jedna strona zrzekała się wątpliwego uprawnienia lub rezygnowała z prowadzenia niepewnego procesu w zamian za przyrzeczenie ustępstwa z drugiej strony

• sposób likwidowania procesów w zarodku (facio ut facias)

• actiones in factum

  • strona, która dokonała świadczenia rzeczowego, a nie doczekała się umówionego świadczenia wzajemnego, mogła zawsze dochodzić zwrotu swojej rzeczy jako wydanej bezpodstawnie, za pomocą odpowiedniej condictio

• powództwo actio praescriptis verbis

  • można było w każdym przypadku spełnienia świadczenia własnego dochodzić wypełnienia umówionego świadczenia wzajemnego; wyrównania strat, jakie dłużnik spowodował, gdy ze swej winy nie spełnił przyrzeczonego świadczenia

Umowy, które nie były kontraktami, ale pozostawały z kontraktami w stałym i bliskim związku

• mogły być łatwo podniesione do rangi kontraktu przez nadanie mu formy stypulacji

• zawsze umowami nieformalnymi - wystarczyło tylko porozumienie

• nie miały ochrony procesowej - początkowo

• gołe umowy, które były niezaskarżalne, nie można było na ich podstawie wystąpić w procesie w charakterze powoda - nie można było wnieść powództwa

• następnie przyznano cechę zaskarżalności nieformalnym porozumieniom

• dawały podstawę tylko do ekscepcji (obrony pozwanego)

• pacta adiecta

• pacta praetoria

• pacta legitima

Stały się one zaskarżalne, choć w różnym czasie i na różnej podstawie

• umowy dodatkowe, które miały największe znaczenie przy kontrakcie kupna- sprzedaży

• dzięki nim modyfikowano treść innych kontraktów bonae fidei

• w pewnym odstępie czasu od chwili zawarcia (ex intervallo) mogły spowodować już tylko umniejszenie obowiązków dłużnika

  • zastrzeżenie lepszej oferty (in diem addictio)

  • klauzula przepadku (lex commissoria)

  • sprzedaż na próbę (pactum displicentiae)

  • umowa o odkupienie (pactum de retroemendo)

  • prawo odkupu (pactum de retrovendando)

  • prawo pierwokupu (pactum protimeseos)

  • ius retentionis – prawo zatrzymania rzeczy sprzedanej do momentu uiszczenia zapłaty

  • pactum reservati domini – prawo zachowania tytułu właściciela do momentu uiszczenia zapłaty

• nieformalne umowy uznane i chronione według prawa pretorskiego

• wszystkie sankcjonowały umowy, w których przyrzeczenie składała tylko jedna strona

  • Pactum w sprawie dobrowolnej przysięgi