Władza sądownicza

• sądy - powiązany wzajemnie system sądownictwa

• trybunały - 2 niezależne od siebie trybunały

• cechy wspólne

  • zasada niezawisłości sędziowskiej;

  • oparcie działalności na prawie;

  • zadanie rozstrzygania prawnych spraw i sporów powstających w procesie stosowania/stanowienia prawa;

  • oparcie ich funkcjonowania na sformalizowanych procedurach, akcentujących zasadę kontradyktoryjności;

• apolityczny czynnik równowagi;

• apolityczny gwarant wolności i praw człowieka;

• wymiar sprawiedliwości to działalność państwa polegająca na wiążącym rozstrzyganiu sporów o prawo (sądzenie), w których przynajmniej jedną stroną jest jednostka, albo podmiot podobny

• monopol sądów na sprawowanie wymiaru sprawiedliwości nie oznacza, że nie mogą istnieć pozasądowe instytucje załatwiania spraw i sporów, ale zawsze sądy muszą mieć pozycję nadrzędną, by móc zweryfikować ich legalność;

Katalog rodzajów sądów w art. 175 jest zamknięty – SN, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe, a sądy wyjątkowe i tryb doraźny dopuszczalny jest tylko w stanie wojny;

• właściwość generalna – ustanowienie domniemania kompetencyjnego we wszystkich sprawach (art. 177);

• brak w Konstytucji określenia struktury sądów, prócz nakazu dwuinstancyjności postępowania, ale Prawo o ustroju sądów powszechnych (usp) ustanawia trójszczeblowy charakter sądów:

• sądy rejonowe – tworzony dla jednej lub kilku gmin, też dla jej części (np. Warszawa), i jest sądem I inst. dla spraw karnych i cywilnych (domniemanie kompetencyjne). W jego ramach można tworzyć wyspecjalizowane wydziały (nazywane potocznie „sądami”):

  • sądy rodzinne;

  • sądy pracy;

  • sądy gospodarcze;

  • sądy grodzkie;

• sądy okręgowe – jako II inst. dla sądów rejonowych i jako I inst. dla spraw poważniejszych i skomplikowanych, wskazanych przez ustawę. Tworzy się w nim wydziały → cywilny, karny, penitencjarny, pracy, ubezpieczeń społecznych, gospodarczy, a w Wawie – Sąd Antymonopolowy;

• sądy apelacyjne (obecnie 10) – dla obszaru kilku okręgów sądowych. Jako II instancja od sądów okręgowych. Tworzy się wydziały cywilny, karny, pracy i ubezpieczeń społecznych, a w Wawie – Lustracyjny;

• na szczycie tej struktury SN (choć nie jest sądem powszechnym);

• podział terytorialny sądowy nie pokrywa się podstawowym podziałem terytorialnym;

• organy sądów powszechnych to:

  • prezes – administruje sądem i reprezentuje go na zewnątrz, ma zwierzchnictwo nad sądami niższymi. Powoływany (na 6/4 s. rej) przez MS po zasięgnięciu opinii zgromadzenie ogólnego (s. rej. kolegium), która nie ma charakteru wiążącego, ale mogą uchwalić sprzeciw, który może być obalony tylko pozytywną opinią KRS. Odwoływany w wyjątkowych sytuacjach;

  • zgromadzenie ogólne – składa się z wszystkich sędziów danego sądu (w s. okręg. też przedstawiciele s. rej.), zajmuje się min. przedstawianiem KRS kandydatów na sędziów, opiniowanie kandydatury prezesa, wybór kolegium, wysłuchiwanie informacji prezesa i kolegium;

  • kolegium – od 4-9 sędziów, ustala min. podział czynności i zasady przydzielania spraw, wyraża opinie w sprawach personalnych;

• zwierzchni nadzór na administracyjną działalnością sądów sprawuje MS → nie może wkraczać w kwestie objęte niezawisłością, ale może np. wpływać na sprawy budżetowe i gospodarcze;

Sądy obejmujące swoją właściwością określoną grupę spraw i usytuowane są poza systemem sądów powszechnych, ale istnieją w sposób stały i działają na tych samych zasadach konstytucyjnych co sądy powszechne – 2 rodzaje sądów szczególnych:

• sądy wojskowe → dzielą się na w. sądy garnizonowe (I inst.) i w. sądy okręgowe (II inst. i I inst., wtedy SN Izba Wojskowa) – sądy karne dot. przestępstwa popełnionych przez żołnierzy w czynnej służbie oraz o niektóre przestępstwa popełnione przez cywili;

  • zwierzchni nadzór administracyjny nad tymi sądami – MS, a zwierzchni nadzór w zakresie czynnej służby – MON;

  • organ samorządu – Zgromadzenie Sędziów Sądów Wojskowych – wszyscy sędziowie tych sądów;

• sądy administracyjne → w pełni dwuinstancyjna struktura została ustanowiona dopiero w 2002 r. → NSA oraz WSA – sędziowie powoływani przez prezydenta na wniosek KRS, a kandydatów przedstawiają zgromadzenia ogólne;

  • zadania → kontrola działalności administracji publicznej, tj. orzekanie w 3 typach spraw:

    • skargi na decyzje adm., inne postanowienia wydane w postępowaniu adm., egzekucyjnym i zabezpieczającym, inne akty i czynności z zakresu adm. publ. oraz na bezczynność;

    • skargi na akty prawa miejscowego samorządu i adm. terenowej oraz na inne akty organów samorządu podejmowane w ramach adm. publ.;

    • spory o właściwość między organami samorządu i samorządowymi kolegiami odwoławczymi oraz spory kompetencyjne miedzy samorządem a dam. rząd. (I i ostatnia inst. NSA);

• nadzór nad działalnością sądów adm. oraz poprzez Prezesa zapewnia organizacyjne warunki działania tych sądów.

• organy to: PNSA (6 lat przez prezydenta spośród 2 kandydatów przedstawionych przez ZO), ZO oraz Kolegium;

• dzieli się na Izby: Finansowa, Gospodarcza, Ogólnoadministracyjna (na czele wiceprezesa powoływany i odwoływany przez prezydenta na wniosek prezesa);

• nadzór orzeczniczy poprzez skargi kasacyjne orzeczeń WSA oraz zażalenia na postanowienia WSA oraz podejmuje uchwały (skład 7 sędziów, cała izba, ZO) – bez mocy wiążącej – w celu wyjaśnienia wątpliwości:

  • na tle przedłożenia przez skład NSA w związku z konkretną sprawą;

  • na wniosek prezesa, RPO, Prokuratora Generalnego w przypadku rozbieżności w orzecznictwie;

• zadania SN → nadzór orzeczniczy nad sądami powszechnymi i wojskowymi w 2 formach:

  • rozpoznawanie środków odwoławczych(s. powszechne – kasacja, s. wojskowe – też jako II inst.);

  • podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne budzące wątpliwości lub rozbieżności w orzecznictwie:

    • albo w konkretnej sprawie;

    • albo w procedurze abstrakcyjnej (PPSN, RPO, Prok. Gen.) – skład 7 sędziów, cała izba, połączone izby, pełen skład SN. Są wiążące tylko dla danego składu orzekającego, a odstąpienie od nich min. uchwałą całej izby. Nie mają mocy wiążącej dla innych sądów;

  • też inne czynności określone w Konstytucji i ustawach: orzekanie w sprawie ważności wyborów/referendów, opiniowanie projektów ustaw i aktów normatywnych, pytania prawne do TK;

• dzieli się na Izbę (4): Cywilną, Karną, Wojskową, Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych;

• organy: PPSN (z urzędu przewodniczy TS i jest członkiem KRS), ZO, Kolegium

Organ kolegialny uplasowany pomiędzy władzami, którego ZADANIEM jest pośredniczenie w podejmowaniu przez egzekutywę i legislatywę decyzji dot. sądownictwa, reprezentowanie interesów władzy sądowniczej, ochrona niezawisłości sędziowskiej i niezależności sądów

• Skład:

  • 4 posłów i 2 senatorów na 4 lata;

  • pierwszy prezes SN, prezes NSA;

  • 15 sędziów: 2 SN, 2 apelacyjnych, 8 okręgowych, 1 wojskowych na 4 lata przez ich zgromadzenia ogólne;

  • Minister Sprawiedliwości (MS);

  • osoba powołanej przez prezydenta;

Obraduje na posiedzeniach min. raz na 2 miesiące;

Prezydium = przewodniczący, 2 wiceprzewodniczących i 3 członków;

• Kompetencje

  • przedstawia wnioski prezydentowi w sprawie powołania sędziów;

  • rozstrzyga o przeniesieniu sędziego na inne stanowisko i o innych sytuacjach dot. statusu prawnego sędziów;

  • wyraża opinie co do propozycji zmian ustroju sądów i wynagrodzeń sędziów (proceduralna niekonstytucyjność gdy pominie się zasięgnięcie opinii);

  • wypowiada się w sprawach etyki sędziowskiej;

  • wysłuchuje i omawia informacje dot. działalności sądów i problemów sądownictwa;

    • decyzje w sprawach personalnych podlegają kontroli sądowej z punktu widzenia legalności przez SN;

Zasada niezawisłości (art. 178 ust. 1) – Konstytucja nie definiuje tego pojęcia, a traktuje je jako pojęcie zastane (TK: niezależność sędziego zarówno od stron sporu jak i od organów państwa, a korelatem niezawisłości jest obowiązek bezstronności)  orzekanie w sposób zgodny z własnym sumieniem, wolny od jakichkolwiek nacisków, a swoboda ta ograniczona jest jedynie Konstytucją i ustawami, w ramach których orzeka;

• powoływani przez prezydenta na wniosek KRS;

• wymogi:

  • obywatelstwo polskie;

  • pełnia praw cywilnych i obywatelskich;

  • nieskazitelny charakter;

  • tytuł magistra prawa;

  • aplikacja sądowa lub prokuratorska i odpowiedni egzamin;

  • min. 1 rok jako asesor sądowy lub prokuratorski lub jako referendarz sądowy;

  • ukończone 29 lat;

• dodatkowe wymogi: staż pracy 10 lat do SN i NSA

• wymóg stażu i aplikacji nie dot. profesorów i doktorów hab. zatrudnionych w placówkach naukowych;

• tryb powołania: głosowanie tajne w ZO nad akceptacją przy zgłoszonej podwójnej liczbie kandydatów → przedstawiani KRS (s. powszechne – za pośrednictwem MS, który może wyrazić swoją opinię; może też zgłosić kandydata bez opinii ZO) -> KRS w głosowaniu tajnym podejmuje uchwałę o przedstawieniu kandydatów prezydentowi -> akt powołania nie wymaga kontrasygnaty, a powołanie dot. sądu określonego rodzaju (awans do wyższego sądu wymaga kolejnego powołania);

  • odrębności: sądy wojskowe – sędzia musi być oficerem zawodowym, powołanie sędziów SN i sądów adm. bez udziału MS;

• aspekt personalny – odnosi się do praw i obowiązków sędziego; to min:

  • stabilizacja urzędu sędziego – powołanie na czas nieoznaczony (art. 179), czyli do wieku emerytalnego (65 lat, KRS może przedłużyć do 70, SN i NSA do 70);

  • nieusuwalność sędziego – złożony z urzędu tylko w sytuacjach wyjątkowych: orzeczenie sądu (też dyscyplinarnego) oraz ze względu na stan zdrowia lub w razie zmian w organizacji sądowej;

  • nieprzenoszalność sędziego – nie można bez jego zgody, chyba, że orzeczeniem sądu;

  • immunitet sędziowski – nie może zostać pociągnięty do odpowiedzialności bez zgody sądu, ani zatrzymany lub aresztowany, chyba, że złapany na gorącym uczynku;

  • odpowiedzialność dyscyplinarna – za naruszenie obowiązków sędziowskich tylko przed sądami dyscyplinarnymi wyłanianymi przez samorząd zawodowy;

  • niepołączność – innych urzędów i funkcji państwowych, zajęć, które przeszkadzałyby mu w pełnieniu obowiązków lub uchybiałyby godności urzędu lub zachwiałyby zaufaniem do jego bezstronności;

  • apolityczność – zakaz należenia do partii, związku zawodowego czy prowadzenia działalności publicznej nie dającej się pogodzić z zasadą niezawisłości i niezależności sędziowskiej;

  • status materialny i zasady wynagradzania – konstytucyjny nakaz zapewnienia wynagrodzenia odpowiadającego godności urzędu i zakresowi obowiązków – odmienne regulacje dot. wynagrodzeń, emerytur;

• aspekt merytoryczny – sędzia jest poddany jedynie wskazówkom sądów wyższych w ramach procedur ustalonych przez ustawy, oraz podlega tylko Konstytucji i ustawom, co oznacza:

• nie może sam badać konstytucyjności ustaw, a jedynie może wnieść pytanie prawne do TK, choć w kilku orzeczeniach niektórych składów SN zarysowały się odmienne opinie;

• nie podlega aktom podustawowym i może samodzielnie badać ich zgodność z Konstytucją i ustawami, a w razie stwierdzenia niezgodności pominąć w danej sprawie;

• zasada dwuinstancyjności (art. 176 ust. 1) → (wymóg minimalny) nakaz by w każdej sprawie była możliwość zwrócenia się do sądu wyższej instancji o zbadanie prawidłowości orzeczenia I inst., a na mocy art. 236 ust. 2 dot. też spraw adm., ale na ile wymóg ten będzie miał zastosowanie również do spraw, w których rozstrzygniecie zapadło w pozasądowym organie (też dyscyplinarnym), pokaże przyszłość (wg TK wystarczy jednoinstancyjna kontrola sądowa);

• zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości (art.182) → odesłanie do uregulowań w ustawie. Nie stosuje się systemu ław przysięgłych (odrębne ciało orzekające), ale stosuje się system sądu ławniczego (jednolite ciało – sędzia i ławnicy zarówno o winie jak i karze, głosowanie większością);

  • tylko sądy powszechne i wojskowe (I inst.), wybierani przez rady gminy, a kandydatów mogą zgłaszać prezesi sądów, organizacje, stowarzyszenia, związki zawodowe oraz grupy wyborców;

    • sprawy cywilne tylko dot. pracy, ubezpieczeń społecznych, rodzinne;

  • wymogi: obywatelstwo polskie, 30 lat, praca/zamieszkanie w danym miejscu przez min. 1 rok, nieskazitelny charakter;

  • wyłączenia: zatrudnieni w sądach i prokuraturach, policjanci, adwokaci, radcy prawni, duchowni, funkcjonariusze Służby Więziennej;

  • kadencja 4 lata, a odwołanie w wyjątkowych przypadkach;

  • wyznaczony do udziału w rozprawach do 12 dni w roku;

  • niezawiśli, ale trudniej o gwarancje, gdyż zatrudnieni poza sądem;

• zasada jawności rozprawy (art. 45 ust. 2) → odnosi się do wszystkich rozpraw, ale możliwe ograniczenia ze względu na moralność, bezpieczeństwo, porządek publiczny, ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny – nie dot. stron, ich przedstawicieli;

• prawo do sądu (art. 45 ust. 1) → właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd i dot. każdego (ale nie musi dot. np. podmiotów publicznych, np. z zakresu podległości), a treścią tego prawa jest:

  • prawo dostępu do sądu;

  • prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej;

  • prawo do uzyskania wyroku sądowego;

    • kwestia sporna to zakres swobody ustawodawcy w przekazywaniu spraw cywilnych pod jurysdykcję sądów adm., ze względu na ich węższy zakres rozpatrywania spraw;

• prawo do obrony (art. 42 ust. 2) → dot. wszystkich etapów spraw karnych. 2 aspekty:

  • aspekt formalny – prawo do posiadania obrońcy z wyboru, lub z urzędu;

  • aspekt materialny – takie ukształtowanie procedury karnej, które stwarza możliwość występowania jako pełnoprawny uczestnik procesu (zasada kontradyktoryjności) oraz obowiązek zachowania niezależności adwokatury i zapewnienia jej wysokiego poziomu fachowego;

    • z innych praw (prawo do sądu, zasada równości) możne wydobyć ogólne prawo każdego do pomocy prawnej w postępowaniu sądowym;

• szereg reguł, min. prawo do obrony, jawność, nullum crimen nulla poena sine lege, domniemanie niewinności, ochrona wolności i nietykalności osobistej, zakaz tortur i nieludzkiego karania, inne jeszcze wynikają z gwarancji wymaganych przez międzynarodowe traktaty o prawach człowieka;